Czym jest kortyzol?
Kortyzol to hormon, należący do grupy hormonów steroidowych, podobnie jak hormony płciowe. Wytwarza go parzysty organ - nadnercza, znajdujący się bezpośrednio nad nerkami. Nadnercza to niewielki narząd, który na obrzeżu posiada warstwę korową. To w niej produkowany jest kortyzol.
Produkcja kortyzolu możliwa jest dzięki pobudzeniu przez hormon adrenokortykotropowy (ACTH), produkowany w przysadce mózgowej. Kortyzol wykazuje wpływ na szereg funkcji komórek i tkanek, co powoduje uzyskanie konkretnych rezultatów metabolicznych.
Dlaczego "hormon stresu"?
Kortyzol znany jest szerzej jako "hormon stresu", ponieważ powstaje w odpowiedzi na stres. Dzieje się to za sprawą pobudzenia ciała migdałowatego, które jest strukturą mózgu, odpowiedzialną za kontrolę przeżywania emocji i regulacji stresu. Pobudzenie ciała migdałowatego na skutek przeżytego stresu skutkuje pobudzeniem innej struktury mózgu - podwzgórza. Podwzgórze wytwarza hormon, który pobudza przysadkę mózgową do wydzielania ACTH. ACTH wpływa bezpośrednio na nadnercza, które wytwarzają kortyzol. Ta skomplikowana oś regulacji hormonalnej odpowiedzi na stres rozpoczyna się od podwzgórza, a kończy na nadnerczach, nosząc nazwę osi podwzgórze - przysadka - nadnercza.Reklama
Za co odpowiada kortyzol?
Metabolizm glukozy. Kortyzol odgrywa kluczową rolę w metabolizmie glukozy. Promuje syntezę glukozy i rozkład cukru zapasowego - glikogenu. Wstrzymuje wchłanianie glukozy z krwi do tkanek, stabilizując wysoką glikemię. Umożliwia to uzyskanie łatwo dostępnego źródła energii dla tkanek i narządów, które potrzebują jej najwięcej w sytuacjach stresowych: mózgu, mięśni i serca.
Metabolizm białek i tłuszczów. Kortyzol nasila rozpad białek, w szczególności tych, pochodzących z mięśni szkieletowych. Ponadto nasila rozkład tłuszczów do kwasów tłuszczowych. Mechanizmy te mają na celu utrzymanie odpowiedniego poziomu zasobów energetycznych, które mogą potencjalnie zastąpić glukozę.
Hamowanie odpowiedzi układu odpornościowego. Kortyzol hamuje odpowiedź układu odpornościowego poprzez blokowanie stanu zapalnego. Zmienia procesy, zachodzące w układzie odpornościowym, hamując odpowiedź immunologiczną. Jednocześnie, ten sam mechanizm prowadzi do wyhamowania nadreaktywności ze strony układu odpornościowego, co może zapobiec poważnym powikłaniom zdrowotnym, a jest powszechnie wykorzystywane w sterydowej terapii alergii, anafilaksji i chorób autoimmunologicznych.
Wzrost insulinooporności. Wysoki poziom kortyzolu blokuje wchłanianie glukozy do tkanek, co prowadzi do zanikania receptorów glukozowych w komórkach i promuje rozwój insulinooporności.
Kości i kolagen. Kortyzol osłabia proces formowania się kości przez wpływ na odpowiednie geny i obniżenie absorpcji wapnia w jelicie cienkim. Obniża także tempo syntezy kolagenu.
Jakie są skutki działania kortyzolu?
Spodziewanym efektem działania kortyzolu w organizmie jest: nasilenie procesów, prowadzących do uzyskania energii, zmniejszenie zużycia energii w miejscu i czasie, kiedy jest to niepotrzebne, wyciszenie układu odpornościowego celem optymalizacji energetycznej (obrona przed infekcjami zużywa dużo energii). Ściśle mówiąc - jest to hormon, przygotowujący organizm do walki. Ma to nieocenione skutki w momencie krótkotrwałych wyrzutów kortyzolu w sytuacjach dużego stresu. Niestety, kiedy podwyższony poziom kortyzolu utrzymuje się za długo, możemy spodziewać się negatywnych skutków.
Nadprodukcja tego hormonu sprzyja: nasileniu insulinooporności, która z kolei powoduje tycie, upośledzonej regeneracji, nadmiernemu zużyciu białek, uszkodzeniom mięśni szkieletowych, uszkodzeniom kości, upośledzeniu odporności, przewlekłemu wycieńczeniu. Tych skutków obawiamy się, kiedy kortyzol zbyt długo utrzymuje się na wysokim poziomie.
Kiedy badać kortyzol?
Zawsze, kiedy istnieje uzasadnione podejrzenie hiperkortyzolemii, powinniśmy wykonać badania kortyzolu wraz z innymi badaniami krwi. Główną jednostką chorobową, w której spodziewamy się przewlekle podniesionych wartości kortyzolu, jest Zespół Cushinga. Jest to zespół charakterystycznych objawów, powodowanych nadmiernym wydzielaniem kortyzolu lub innych hormonów steroidowych. Może być spowodowany nadmiernym uwalnianiem ACTH z przysadki, co często ma miejsce w przypadku gruczolaków przysadki (wtedy mówimy bezpośrednio o Chorobie Cushinga), może być także spowodowany nadmierną podażą sterydów w postaci leków lub guzami nadnerczy, płuc i tarczycy.
Charakterystyczne objawy Zespołu Cushinga obejmują:
szybkie tycie, przyjmujące szczególny "wzór" odkładania się tkanki tłuszczowej: na karku, na brzuchu, nad obojczykami i na twarzy (tzw. otyłość cushingoidalna - bawoli kark i księżycowata twarz);ścieńczenie skóry i pojawienie się rozstępów;nasilenie powstawania zmian skórnych lub trądzik;hirsutyzm (szczególnie dostrzegalny u kobiet);zaburzenia miesiączkowania;rozstrój emocjonalny aż do zaburzeń emocjonalnych (choroby lękowej, depresji i in.);ciągłe przemęczenie i senność, często związane z upośledzoną tolerancją glukozy lub cukrzycą;osteoporozę i złamania kości;osłabienie siły mięśniowej;nadciśnienie tętnicze;zaburzony profil lipidowy.
Pomimo dość charakterystycznego obrazu choroby, nie można zdiagnozować Zespołu Cushinga na podstawie pojedynczego badania kortyzolu, wykonuje się szereg testów, z których większość wygodniej jest wykonywać na oddziałach endokrynologicznych.
Inne przyczyny zwiększonego kortyzolu obejmują: nadczynność podwzgórza, silny stres, urazy, hipoglikemię, otyłość, antykoncepcję hormonalną, duży wysiłek fizyczny, gorączkę, nadużywanie alkoholu.
Jak przygotować się do badania poziomu kortyzolu?
Ponieważ - co najważniejsze - kortyzol wykazuje zmienność wydzielania dobowego, na badanie należy stawić się na czczo rano, najpóźniej do godziny 9:00. Standardowo, zachowujemy wstrzemięźliwość od jedzenia, napojów innych, niż woda, palenia i żucia gumy. Na kilka dni wcześniej warto odstawić alkohol i zrezygnować z intensywnego wysiłku fizycznego. W miarę możliwości należy nie stresować się nadmiernie i zachowywać normalny rytm życia.
Badanie kortyzolu można wykonać prywatnie za kilkadziesiąt złotych lub na NFZ. Każdorazowo laboratorium poda zakresy wartości referencyjnych, mogące nieznacznie różnić się od tych, przyjętych w innych laboratoriach, ale zwykle ilość kortyzolu powinna mieścić się w przedziale 7-25 µg/dl.
Źródła:
· Szczeklik A. (red.), Alkiewicz J., Choroby wewnętrzne. Przyczyny, rozpoznanie i leczenie, tom I, Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2005.
· https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/99731,kortyzol-norma-badanie-podwyzszony-poziom
· Solnica B. (red.), Diagnostyka laboratoryjna, PZWL, Warszawa 2023
CZYTAJ TAKŻE:
Naukowcy: taki sen zwiększa ryzyko cukrzycy typu 2. Zaskakujące wyniki badań
