Stan zdrowia jamy ustnej to nie tylko kwestia codziennej higieny czy regularnych wizyt u dentysty – równie istotną rolę odgrywa dieta. Coraz więcej badań wskazuje, iż niedobory składników odżywczych mogą wpływać nie tylko na ogólne zdrowie organizmu, ale też w widoczny sposób manifestować się w obrębie jamy ustnej. Dlatego higienistka stomatologiczna – często jako pierwszy członek zespołu mający bliższy kontakt z pacjentem – powinna umieć dostrzec objawy potencjalnych niedoborów i odpowiednio na nie reagować.
W codziennej praktyce klinicznej adekwatnie wszystkich higienistek stomatologicznych pojawiają się pacjenci z objawami, które mogą być wynikiem nie tylko lokalnych problemów stomatologicznych, ale również systemowych zaburzeń odżywiania.
Niedobory mikro- i makroelementów często pozostają przez długi czas nierozpoznane, a ich pierwsze symptomy mogą występować właśnie w jamie ustnej – w formie zmian zapalnych, zaników brodawek językowych, krwawienia dziąseł czy zaburzeń gojenia. Świadomość znaczenia odpowiedniego żywienia oraz umiejętność identyfikowania objawów niedoborów pozwalają higienistkom podejmować odpowiednie działania diagnostyczne, prewencyjne i edukacyjne.
Żywienie a zdrowie jamy ustnej – powiązanie, które warto znać
Prawidłowe funkcjonowanie błon śluzowych, gruczołów ślinowych, struktur przyzębia oraz szkliwa zębów jest ściśle uzależnione od dostępności kluczowych składników odżywczych. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) oraz w wodzie (z grupy B, C) pełnią istotne funkcje w procesach regeneracyjnych, immunologicznych i metabolicznych. Z kolei minerały – w tym wapń, fosfor, magnez oraz cynk – uczestniczą w mineralizacji tkanek twardych i wpływają na równowagę bakteryjną w jamie ustnej.
Niedobory pokarmowe mogą mieć charakter pierwotny (wynikający z ubogiej diety) lub wtórny (będący skutkiem zaburzeń wchłaniania, przewlekłych chorób przewodu pokarmowego albo stosowania leków). Wśród czynników ryzyka należy wymienić diety eliminacyjne (np. wegańska bez odpowiedniej suplementacji), zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia), zespoły złego wchłaniania (celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna), długotrwałe stosowanie leków (np. inhibitorów pompy protonowej) oraz nadużywanie alkoholu.
W jamie ustnej niedobory te mogą objawiać się wcześniej niż w innych układach ciała, dlatego gabinet higieny staje się miejscem, gdzie możliwe jest ich wczesne wykrycie.
Objawy niedoborów w jamie ustnej – na co zwrócić uwagę?
Objawy związane z niedoborami żywieniowymi mogą mieć charakter niespecyficzny, jednak ich rozpoznanie w kontekście wywiadu żywieniowego i ogólnego stanu zdrowia pacjenta może być najważniejsze dla wczesnej interwencji.
• Witamina B2 (ryboflawina): pęknięcia i maceracja kącików ust, czerwony, wygładzony język, uczucie pieczenia i suchości jamy ustnej.
• Witamina B3 (niacyna): zapalenie języka (język purpurowy lub „malinowy”), rumień i obrzęk błon śluzowych, bolesność podczas jedzenia.
• Witamina B12 i kwas foliowy: wygładzenie i zaczerwienienie języka (tzw. język Huntera), owrzodzenia w obrębie błony śluzowej, uczucie pieczenia, suchości, metaliczny posmak.
• Witamina C: krwawiące i przerastające dziąsła, spontaniczne krwawienia bez obecności kamienia nazębnego, słabe gojenie ran po zabiegach.
• Witamina D i wapń: objawy demineralizacji szkliwa, rozchwianie zębów, zwiększona podatność na zapalenie przyzębia, zaburzenia w procesie gojenia kości.
• Żelazo: suchość jamy ustnej (kserostomia), pieczenie języka, pękanie błon śluzowych, anemia wpływająca na regenerację tkanek.
• Cynk: afty, wolniejsze gojenie się ran, zaburzenia smaku i zapachu, wzrost kolonizacji grzybiczej jamy ustnej.
Rola higienistki stomatologicznej w prewencji i rozpoznaniu
Higienistka stomatologiczna, dzięki regularnemu kontaktowi z pacjentem i obserwacji błon śluzowych, może odegrać znaczącą rolę w rozpoznawaniu wczesnych objawów niedoborów. Istotna jest nie tylko ocena kliniczna, ale też uważne wsłuchiwanie się w subiektywne dolegliwości pacjenta, które mogą wskazywać na zaburzenia odżywiania.
W codziennej praktyce warto:
• obserwować język i brodawki językowe, szukając oznak wygładzenia, zaczerwienienia, obrzęku lub zmian barwnych,
• zwracać uwagę na krwawienie dziąseł bez obecności kamienia nazębnego, które może sugerować brak witaminy C lub K,
• oceniać gojenie się ran pozabiegowych i stan dziąseł oraz przyzębia w kontekście niedoboru wapnia, witaminy D i cynku,
• rozmawiać z pacjentem o jego stylu życia, diecie, suplementacji oraz chorobach przewlekłych,
• zadawać pytania o zmiany smaku, suchość w ustach, owrzodzenia lub uczucie pieczenia języka.
Taka kompleksowa ocena umożliwia wcześniejsze skierowanie pacjenta do lekarza pierwszego kontaktu lub dietetyka – zanim objawy staną się poważniejsze i trudniejsze do leczenia.
Zalecenia higieniczne i profilaktyczne dla pacjentów z niedoborami
Choć higienistka stomatologiczna nie ma kompetencji do ordynowania suplementacji, może znacząco wpłynąć na poprawę stanu zdrowia pacjenta poprzez edukację i modyfikację codziennych nawyków higienicznych. W przypadku podejrzenia niedoborów, istotne jest wzmocnienie ochrony błon śluzowych oraz tkanek przyzębia.
Warto zachęcać pacjenta do włączenia do diety surowych warzyw liściastych, orzechów, ryb morskich, fermentowanych produktów mlecznych i owoców jagodowych, które są źródłem wielu witamin, antyoksydantów i minerałów. Należy również przestrzegać przed nadmiernym spożywaniem cukrów prostych, kofeiny i alkoholu, które mogą nasilać objawy niedoborowe i prowadzić do odwodnienia błon śluzowych.
Pod kątem higienicznym zalecane jest stosowanie past i płukanek o działaniu regenerującym i przeciwzapalnym, np. z dodatkiem alantoiny, aloesu czy olejków eterycznych. Delikatna technika szczotkowania oraz unikanie drażniących płynów na bazie alkoholu mają najważniejsze znaczenie dla komfortu pacjenta i wsparcia regeneracji tkanek.
Kiedy kierować pacjenta do specjalisty?
W sytuacji, gdy objawy niedoborów są nasilone, utrzymują się mimo prawidłowej higieny jamy ustnej lub towarzyszą im inne dolegliwości ogólnoustrojowe, higienistka powinna zasugerować pacjentowi konsultację z lekarzem rodzinnym, gastrologiem lub dietetykiem. Opieka wielospecjalistyczna jest także konieczna w przypadku pacjentów z zaburzeniami odżywiania, po przebytych operacjach bariatrycznych lub przy przewlekłym stosowaniu leków wpływających na wchłanianie składników odżywczych. Przynosi ona wymierne korzyści terapeutyczne – pozwala na wdrożenie odpowiednich badań laboratoryjnych, suplementacji oraz modyfikację stylu życia. Wczesne rozpoznanie i działanie mogą zapobiec poważnym powikłaniom ogólnoustrojowym oraz stomatologicznym.
Niedobory żywieniowe to problem wielowymiarowy, który coraz częściej przenika do codziennej praktyki stomatologicznej. Zmiany w jamie ustnej mogą być pierwszym, subtelnym sygnałem zaburzeń odżywiania i niedoborów mikroskładników. Rola higienistki stomatologicznej nie ogranicza się wyłącznie do oczyszczania zębów – obejmuje również profilaktykę, edukację żywieniową i wczesne rozpoznawanie niepokojących objawów. Umiejętność obserwacji oraz trafnej interpretacji symptomów może stanowić klucz do poprawy zdrowia pacjenta nie tylko w obrębie jamy ustnej, ale i całego organizmu.
Obok prawidłowej higieny, pozytywny wpływ na stan zdrowia jamy ustnej pacjentów z nadwagą i otyłością mogą mieć także zmiany w odżywianiu. Ważne są m.in. regularność posiłków oraz zachowywanie między nimi odpowiednich przerw. Mówi dypl. hig. stom. Magdalena Suszyńska – prelegentka oraz uczestniczka licznych konferencji, szkoleń i sympozjów stomatologicznych, prowadząca wykłady i szkolenia praktyczne dla higienistek.
Źródła:
https://www.ada.org/resources/ada-library/oral-health-topics/nutrition-and-oral-health
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK534248/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14972061/
