Wielu pacjentów utożsamia ubytek w zębie wyłącznie z próchnicą. W praktyce stomatologicznej coraz częściej diagnozowane są jednak ubytki pochodzenia niepróchnicowego, które stanowią odrębną kategorię defektów tkanek twardych zęba. Choć nie są one wynikiem działania bakterii, mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Utrata szkliwa lub zębiny w wyniku procesów mechanicznych, chemicznych czy fizycznych wymaga precyzyjnej diagnozy oraz wdrożenia odpowiedniego leczenia. Jak zatem rozpoznać ubytek niepróchnicowy i skutecznie mu zapobiegać?
Czym jest ubytek niepróchnicowy?
Ubytek niepróchnicowy to uszkodzenie tkanek twardych zęba, które nie jest spowodowane działalnością bakterii próchnicotwórczych. Do jego powstawania prowadzą czynniki niezakaźne, takie jak nieprawidłowe nawyki higieniczne, dieta, zaburzenia okluzyjne czy kwasowa erozja szkliwa. Ubytki niepróchnicowe najczęściej pojawiają się na powierzchniach przedsionkowych i policzkowych zębów, jednak zdarza się, iż występują również na powierzchniach językowych, podniebiennych czy stycznych. Jego kształt oraz charakterystyczne cechy kliniczne różnią się w zależności od mechanizmu powstawania.
Pomimo iż ubytek niepróchnicowy nie jest spowodowany przez bakterie, jego konsekwencje mogą być równie poważne. Nieleczone ubytki prowadzą do nadwrażliwości, osłabienia struktury zęba, a w zaawansowanych przypadkach – do złamań koron lub choćby uszkodzenia miazgi.
Rodzaje ubytków niepróchnicowych
Ubytki niepróchnicowe różnią się nie tylko przyczyną, ale także lokalizacją i obrazem klinicznym. Wyróżniamy cztery główne typy tych zmian: abrazję, erozję, atrycję oraz abfrakcję.
Abrazja – ubytek mechaniczny
Abrazja to ubytek niepróchnicowy spowodowany mechanicznym ścieraniem tkanek twardych zęba. Powstaje najczęściej w wyniku nadmiernego nacisku podczas szczotkowania zębów lub stosowania zbyt twardej szczoteczki.
Przyczyny abrazji:
- Agresywne szczotkowanie zębów.
- Używanie past o nadmiernych adekwatnościach ściernych.
- Nałogowe używanie wykałaczek lub sztywnych nici dentystycznych.
- Nieprawidłowe nawyki, np. obgryzanie paznokci, długopisów lub ołówków.
Objawy abrazji:
- Rowkowe ubytki w okolicy szyjek zębów.
- Powierzchnia zmian jest gładka, błyszcząca i twarda.
- Nadwrażliwość na bodźce termiczne lub mechaniczne.
Erozja – chemiczne uszkodzenie szkliwa
Erozja to ubytek niepróchnicowy powstający w wyniku działania kwasów, które prowadzą do rozpuszczania szkliwa. Kwas może pochodzić zarówno z pożywienia, jak i z układu pokarmowego (refluks, wymioty w zaburzeniach odżywiania).
Przyczyny erozji:
- Spożywanie kwaśnych napojów (np. napoje gazowane, soki cytrusowe).
- Dieta bogata w owoce o wysokiej kwasowości.
- Częste spożywanie octu lub produktów marynowanych.
- Refluks żołądkowo-przełykowy lub bulimia.
Objawy erozji:
- Powierzchnia zęba staje się matowa i gładka.
- W zaawansowanych przypadkach widoczna jest żółtawa zębina.
- Pacjenci skarżą się na nadwrażliwość zębów i ból podczas jedzenia kwaśnych lub słodkich pokarmów.
Atrycja – fizjologiczne lub patologiczne starcie szkliwa
Atrycja to proces ścierania powierzchni zębów wynikający z kontaktu zęba z zębem. Naturalnie występuje z wiekiem, jednak u osób z bruksizmem lub wadami zgryzu atrycja może postępować znacznie szybciej.
Przyczyny atrycji:
- Bruksizm (zgrzytanie zębami).
- Wady zgryzu powodujące nadmierne tarcie zębów.
- Długotrwałe żucie gumy lub innych twardych substancji.
Objawy atrycji:
- Powierzchnie zębów stają się spłaszczone i wygładzone.
- Widoczne są starcia guzków na zębach trzonowych i krawędzi siecznych na zębach przednich.
- W zaawansowanych przypadkach dochodzi do odsłonięcia zębiny.
Abfrakcja – mikropęknięcia szkliwa
Abfrakcja to ubytek niepróchnicowy powstający w wyniku nadmiernych sił zwarciowych, które prowadzą do mikropęknięć szkliwa. Charakterystyczne są ubytki klinowate w okolicy szyjek zębów.
Przyczyny abfrakcji:
- Parafunkcje zgryzowe, np. zgrzytanie lub nadmierne zaciskanie zębów.
- Niewłaściwe ułożenie zębów w łuku.
- Nadmierne siły żucia, szczególnie u osób z bruksizmem.
Objawy abfrakcji:
- Klinowate ubytki z ostrymi krawędziami.
- Zmiany występują głównie w okolicy szyjek zębów.
- Częsta nadwrażliwość na zimne, ciepłe i słodkie pokarmy.
Krzywe zęby – czy to tylko problem estetyczny?
Krzywe zęby to częsty problem, który wpływa nie tylko na wygląd uśmiechu, ale także na zdrowie jamy ustnej i całego organizmu. Dowiedz się, jakie są przyczyny tego zjawiska, jakie niesie konsekwencje oraz jakie metody leczenia pomagają przywrócić prawidłowy zgryz.
Jak odróżnić ubytek niepróchnicowy od próchnicowego?
Różnicowanie ubytków niepróchnicowych i próchnicowych jest podstawą dla wdrożenia odpowiedniego leczenia. W diagnostyce stomatologicznej stosuje się kilka kluczowych zasad:
- Kolor zmiany: Ubytki niepróchnicowe zwykle są jasne lub żółtawe, próchnica z kolei przybiera ciemnobrązowy lub czarny odcień.
- Powierzchnia ubytku: Zmiany niepróchnicowe są zwykle gładkie, podczas gdy próchnica ma chropowatą i porowatą powierzchnię.
- Lokalizacja: Ubytki niepróchnicowe często występują na powierzchniach przedsionkowych, policzkowych lub szyjkach zębów, natomiast próchnica rozwija się w miejscach trudniej dostępnych, np. bruzdach zębów trzonowych.
Ubytek niepróchnicowy – jak leczyć? Jak zapobiegać?
Właściwa profilaktyka ubytków niepróchnicowych opiera się na eliminacji czynników ryzyka oraz odpowiedniej higienie jamy ustnej. Ważne działania to między innymi:
- Stosowanie miękkiej szczoteczki i delikatnej techniki szczotkowania.
- Unikanie kwaśnych napojów i pokarmów.
- Regularne wizyty kontrolne u stomatologa.
- W razie potrzeby – zastosowanie szyn relaksacyjnych w przypadku bruksizmu.
W leczeniu stosuje się odbudowę kompozytową, pokrycie powierzchni zębów preparatami remineralizującymi lub – w przypadku zaawansowanych zmian – leczenie protetyczne.
Źródło: Jańczuk Z., Stomatologia zachowawcza z endodoncją, Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
