Afty to z pozoru niegroźne nadżerki błon śluzowych jamy ustnej, które jednak mogą stać się poważnym problemem – np. jeżeli mają tendencję do nawracania. Afty nawracające mogą być nie tylko bolesne, ale także sygnalizować głębsze problemy zdrowotne. Jakie bywają przyczyny nawracania aft? Jakie badania zleca się w ich diagnostyce? Jak leczyć afty nawracające? Odpowiadamy na te i inne pytania!
Afty to bolesne owrzodzenia występujące na błonie śluzowej jamy ustnej. zwykle są to niewielkie, okrągłe lub owalne zmiany pokryte białawym lub żółtawym nalotem, otoczone czerwoną obwódką zapalną. Afty mogą pojawić się na wewnętrznej stronie warg i policzków, na dziąsłach, języku oraz podniebieniu miękkim i twardym. Choć najczęściej są niewielkie i goją się samoistnie w ciągu 7-14 dni, ich obecność może znacznie obniżyć komfort życia, utrudniając jedzenie, picie, a choćby mówienie. Może im towarzyszyć ból, mrowienie i szczypanie śluzówki w miejscu występowania nadżerki.
Przyczyny powstawania aft w obrębie jamy ustnej nie są jednoznacznie określone, jednakże istnieje kilka czynników, które mogą zwiększać ryzyko ich występowania. Do najczęstszych należą: mechaniczny uraz błony śluzowej jamy ustnej (np. przypadkowe ugryzienie się w policzek), stres, niedobory witamin i minerałów (szczególnie witaminy B12, żelaza oraz kwasu foliowego), zaburzenia immunologiczne oraz reakcje alergiczne na niektóre pokarmy. U większości pacjentów afty występują sporadycznie, jednak u części mogą nawracać, co wymaga szczegółowej diagnostyki w celu wykluczenia poważniejszych schorzeń.
Afty w jamie ustnej – rodzaje zmian. Małe i duże afty oraz afty opryszczkowate
Klasyfikacja aft obejmuje trzy zasadnicze rodzaje zmian, w zależności od ich wielkości, liczby i lokalizacji.
• Afty małe (tzw. afty Mikulicza)
To najpowszechniejsza forma aft. Są to niewielkie zmiany o średnicy do 10 mm, które pojawiają się pojedynczo lub w grupach. Małe afty goją się samoistnie w ciągu 7-10 dni, nie pozostawiając blizn. Choć mogą powodować dyskomfort i dolegliwości bólowe, ogólnie są stosunkowo łagodne.
• Afty duże (tzw. duże afty Suttona)
Te zmiany są znacznie większe, o średnicy powyżej 10 mm, a niekiedy mogą osiągać choćby 3 cm. Charakteryzują się głębszym owrzodzeniem, a ich gojenie trwa od kilku tygodni do choćby kilku miesięcy. Po wygojeniu mogą pozostawić blizny. Afty duże mogą znacznie utrudniać codzienne funkcjonowanie, zwłaszcza gdy pojawi się ich więcej.
• Afty opryszczkowate
Są to drobne, liczne zmiany (zazwyczaj kilkadziesiąt jednocześnie) przypominające te spowodowane przez wirusa opryszczki. Choć wyglądają podobnie do opryszczki, nie są wywoływane przez wirusa HSV. Afty opryszczkopodobne są bolesne i mogą utrzymywać się do dwóch tygodni.
U niektórych pacjentów wykwity aftowe pojawiają się sporadycznie, ale u innych mogą mieć charakter nawracający, co może wskazywać na podłoże chorobowe lub niedobory wymagające dalszej diagnostyki.
Nawracające afty – przyczyny. O czym mogą świadczyć nawracające afty?
Nawracające afty to problem, który może mieć różnorodne przyczyny. Chociaż mechanizm ich powstawania nie jest w pełni zrozumiany, badania wskazują na kilka możliwych czynników ryzyka i przyczyn.
• Zaburzenia immunologiczne
Jedną z najczęściej rozważanych przyczyn nawracających aft są zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego. Choroby autoimmunologiczne, takie jak toczeń rumieniowaty, choroba Behçeta czy celiakia, mogą manifestować się nawracającymi owrzodzeniami i nadżerkami w jamie ustnej.
• Niedobory witamin i minerałów
Niedobory witaminy B12, kwasu foliowego, żelaza i cynku są częstymi przyczynami nawracających aft. Te składniki odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu zdrowia błony śluzowej jamy ustnej oraz prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego.
• Zaburzenia hormonalne
U niektórych kobiet nawracające afty mogą występować w określonych fazach cyklu menstruacyjnego, co sugeruje związek dolegliwości z poziomem hormonów.
• Zakażenia wirusowe
Choć same afty nie są wywoływane przez wirusy, zakażenia wirusem opryszczki (HSV) mogą nasilać ich występowanie. Nawracające zmiany w jamie ustnej mogą również towarzyszyć innym infekcjom wirusowym, np. wirusowi Epsteina-Barr (EBV).
• Stres i czynniki psychologiczne
Stres, przemęczenie i zaburzenia snu mogą negatywnie wpływać na naturalną odporność organizmu, co może prowadzić do częstszego pojawiania się aft.
• Reakcje alergiczne i nietolerancje pokarmowe
U niektórych pacjentów nawracające afty mogą być objawem alergii na pewne składniki pokarmowe (np. gluten) oraz reakcji na konserwanty i dodatki chemiczne w żywności.
Diagnostyka aft nawracających – jakie badania wykonać?
W przypadku nawracających aft w jamie ustnej najważniejsze jest przeprowadzenie dokładnej diagnostyki, aby zidentyfikować potencjalne przyczyny ogólnoustrojowe i wykluczyć poważniejsze schorzenia.
Badanie ogólne krwi
Pozwala ocenić ogólny stan zdrowia pacjenta oraz wykryć ewentualne niedobory żelaza i witamin z grupy B, a także oznaki infekcji lub stanów zapalnych.
Stężenie witaminy B12 i kwasu foliowego
Niedobory tych witamin są częstą przyczyną nawracających aft. Badanie ich poziomu może pomóc w zdiagnozowaniu niedoborów i wdrożeniu odpowiedniej suplementacji.
Badanie poziomu żelaza i ferrytyny
Niskie stężenie żelaza, szczególnie u kobiet, może prowadzić do anemii, która z kolei może manifestować się aftami. Badanie poziomu ferrytyny (białka magazynującego żelazo) daje pełniejszy obraz stanu żelaza w organizmie.
Stężenie glukozy we krwi
Cukrzyca, zwłaszcza w przypadku niekontrolowanej hiperglikemii, może predysponować do nawracających infekcji i zmian w jamie ustnej, w tym aft.
Badanie immunofluorescencyjne
To zaawansowane badanie może pomóc w wykryciu chorób autoimmunologicznych, które mogą być odpowiedzialne za nawracające owrzodzenia w jamie ustnej.
Hodowla wirusa HSV
Choć afty opryszczkowate nie są bezpośrednio wywoływane przez wirus HSV, infekcja tym wirusem może prowadzić do zaostrzenia objawów. Hodowla wirusa pozwala na wykluczenie infekcji HSV jako przyczyny zmian.
Badania alergologiczne
W przypadku podejrzenia, iż nawracające afty u dorosłych lub u dzieci mogą być związane z reakcją alergiczną, lekarz może zlecić testy skórne lub badania serologiczne w kierunku alergii pokarmowych.
Jak wygląda leczenie aft nawracających? Profesjonalne i domowe sposoby na afty
Leczenie aft nawracających powinno być kompleksowe i dostosowane do przyczyny problemu. Może je prowadzić zarówno stomatolog ogólny, jak i specjalista periodontologii, lekarz rodzinny czy internista.
Domowe sposoby na afty to przede wszystkim:
• płukanki antyseptyczne – płukanki z soli fizjologicznej, szałwii czy rumianku mogą pomóc w łagodzeniu bólu i przyspieszaniu gojenia,
• żele i maści na afty – dostępne bez recepty preparaty na bazie lidokainy, mentolu czy wyciągów z ziół do stosowania miejscowego mogą zmniejszać ból i stan zapalny,
• dieta – unikanie ostrych, kwaśnych potraw oraz pokarmów, które mogą drażnić błonę śluzową, jest najważniejsze w okresie leczenia aft,
• suplementacja – uzupełnianie niedoborów witamin i minerałów, zwłaszcza witaminy B12, kwasu foliowego i żelaza, może zapobiegać nawrotom.
Oczywiście nie można zapominać o prawidłowej higienie jamy ustnej, czyli szczotkowaniu zębów, oczyszczaniu przestrzeni międzyzębowych oraz stosowaniu płynów do płukania jamy ustnej.
Jeśli chodzi o specjalistyczne metody leczenia, w przypadkach ciężkich lub nawracających aft lekarz może zalecić stosowanie kortykosteroidów w formie maści lub płukanek. U niektórych pacjentów, zwłaszcza gdy afty są związane z chorobami autoimmunologicznymi, konieczne może być stosowanie leków modyfikujących odpowiedź immunologiczną organizmu.
Wśród innowacyjnych metod leczenia aft znajdują się zabiegi z użyciem lasera – energia lasera może przyspieszyć gojenie się aft i złagodzić ból. Jest to skuteczna metoda zwłaszcza w przypadku zmian zajmujących duże powierzchnie w jamie ustnej.
Jeśli afty pojawiają się jako objaw towarzyszący chorobie podstawowej (np. celiakii, choroby Behçeta), najważniejsze jest leczenie nadrzędnego schorzenia, co zwykle prowadzi do ustąpienia zmian w jamie ustnej.
W przypadku nawracających aft ważne jest, aby pacjent pozostawał pod opieką lekarza, który po przeprowadzeniu odpowiednich badań dobierze indywidualny plan leczenia. Regularne monitorowanie stanu zdrowia oraz unikanie czynników ryzyka mogą znacznie zmniejszyć częstotliwość występowania aft i poprawić jakość życia pacjenta.
