Układ limfatyczny (chłonny) – ważne zadania i funkcje w organizmie

Co sprawia, iż Twój organizm potrafi bronić się przed infekcjami i sprawnie regenerować po urazach? Odpowiedzią jest układ limfatyczny – kluczowy, choć często niedoceniany. Ten skomplikowany układ naczyń i narządów nie tylko chroni nas przed chorobami, ale również pomaga w utrzymaniu równowagi płynów w organizmie, usuwaniu toksyn i transportowaniu niezbędnych składników odżywczych. Poznaj funkcje układu chłonnego i dowiedz się, jak skutecznie dbać o jego kondycję, aby cieszyć się dobrą odpornością i ogólną sprawnością organizmu.

Dlaczego układ limfatyczny jest tak ważnym dla zdrowia układem?

Czy nasza uwaga często skupia się na układzie limfatycznym (chłonnym)? Pewnie nie. Znacznie częściej pisze się i mówi o funkcjonowaniu oraz dysfunkcjach takich układów jak układ krwionośny, pokarmowy czy oddechowy.

Tymczasem obecność i ważna dla ogólnej sprawności organizmu rola układu limfatycznego została zauważona już przez starożytnych medyków. Przez wieki badacze poszerzali wiedzę dotyczącą jego budowy i funkcji.

Taka dbałość zaprocentuje m.in. dobrą odpornością organizmu, lepszą ochroną przed infekcjami, prawidłowym oczyszczeniem i regeneracją tkanek w całym ciele.

Prawidłowe działanie układu chłonnego odpowiada też za wchłanianie i transport niektórych składników odżywczych do komórek całego organizmu. Przyjrzyjmy się więc temu, czym jest i jak dbać o układ limfatyczny.

Czym jest układ limfatyczny?

Układ limfatyczny jest istotną częścią układu krążenia – umożliwia bowiem zachowanie równowagi płynów w organizmie. Jak to się dzieje? dzięki tętniczych naczyń włosowatych układu krwionośnego do tkanek organizmu trafia płyn dostarczający im składniki odżywcze. Następnie prawie 90% tego przesączu jest zabierane z tkanek przez żylne naczynia włosowate. Pozostałe 10% płynu jest odprowadzane z tkanek właśnie przez naczynia układu limfatycznego. Ich specyficzna budowa umożliwia również odprowadzanie z przestrzeni komórkowej zbędnych tam białek oraz komórek, takich jak np. erytrocyty – przedostające się do tkanek po urazie, oraz komórek bakterii i grzybów, a także substancji nieorganicznych.

Ponadto układ chłonny służy do eliminacji obumarłych lub zmutowanych komórek (przyp. red.: te zmutowane komórki to m.in. komórki nowotworowe, które za sprawą układu limfatycznego mogą rozsiewać się dalej, przez co dochodzi do przerzutów nowotworowych).

Sygnałem świadczącym o tym, iż układ limfatyczny przestaje działać prawidłowo, jest obrzęk tkanek. Dzieje się tak na skutek nieprawidłowego rozłożenia płynów w organizmie.

Składowe układu limfatycznego

Chłonka, zwana też inaczej limfą, to płyn, który krąży w układzie limfatycznym. Ma on adekwatności fizyczne podobne do osocza krwi, jednak jego skład (np. ilość białek, chemokin i cytokin) zależy od tego, z którego miejsca w organizmie odprowadzany jest płyn z tkanek. Tu bardzo wyróżnia się np. mlecz (inaczej chylus), czyli chłonka odprowadzana z jelit po posiłku. Stanowi ona bowiem część układu odpowiedzialnego za wchłanianie lipidów i rozpuszczonych w nich związków z przewodu pokarmowego. Zemulgowane tłuszcze w postaci tzw. chylomikronów nadają jej charakterystyczne żółtawe zabarwienie. Ważnym elementem w krążącej limfie są komórki układu odpornościowego, a w szczególności limfocyty.

Naczynia układu chłonnego

Naczynia układu chłonnego to:

• niewielkie kapilary drenujące płyn z tkanek i wytwarzające limfę;
• kolektory, czyli większe naczynia (z zastawkami uniemożliwiającymi cofanie się chłonki, podobnie jak w naczyniach żylnych) odpowiedzialne za transport limfy;
• pnie limfatyczne, czyli największe naczynia układu chłonnego odprowadzające limfę do układu żylnego.

Kapilary limfatyczne

Są to najmniejsze naczynia limfatyczne. Od kapilar układu krwionośnego odróżnia je specjalna budowa ściany naczynia, pozwalająca pobierać nie tylko płyn tkankowy, ale i zawarte w nim duże cząsteczki.

Kolektory

Możemy je podzielić na:

• kolektory powierzchniowe, które drenują płyn ze skóry i tkanki podskórnej;
• kolektory głębokie odprowadzające limfę z powięzi, mięśni, ścięgien i więzadeł;
• kolektory trzewne zabierające limfę z narządów wewnętrznych.

Kolektory to naczynia, które potrafią się kurczyć, dzięki czemu limfa przepływa w prawidłowym kierunku, czyli do następnej przestrzeni między zastawkami (limfangionu). Zastawki zapobiegają cofaniu się chłonki. Ponadto, co bardzo ważne, aktywność skurczowa naczyń chłonnych jest zależna od nerwowego układu autonomicznego, pompy stawowo-mięśniowej, tętna udzielonego z sąsiadujących tętnic, ujemnego ciśnienia w klatce piersiowej oraz ruchów oddechowych.

Pnie limfatyczne

Główne pnie układu chłonnego to prawy i lewy pień lędźwiowy, pnie jelitowe, cztery pnie oskrzelowo-śródpiersiowe, pnie podobojczykowe i pnie szyjne. Odprowadzają one chłonkę do największych pni układu chłonnego, czyli:

• przewodu piersiowego, który zbiera limfę z obu kończyn dolnych, jamy brzusznej i miednicy mniejszej, lewej kończyny górnej, lewej połowy klatki piersiowej, szyi i głowy;
• przewodu chłonnego prawego odprowadzającego limfę z prawej kończyny górnej, prawej połowy klatki piersiowej, szyi i głowy.

Narządy układu limfatycznego

Węzły chłonne

Limfa z różnych obszarów ciała przepływa przez węzły chłonne, których mamy około 600–700. Występują one pojedynczo lub są ułożone w grupy. Węzły chłonne nie tylko odprowadzają limfę, ale są także dla niej swoistym filtrem, biorą bowiem udział w odpowiedzi immunologicznej. Tkanka limfoidalna, z której są zbudowane, zawiera komórki układu odpornościowego, czyli limfocyty T i limfocyty B.

Grudki chłonne

Do układu limfatycznego należą także grudki chłonne, czyli nieotorbione skupiska tkanki limfatycznej. Znajdziemy je m.in. w błonie śluzowej przewodu pokarmowego, układu oddechowego, układu moczowego oraz w węzłach limfatycznych i śledzionie. Pod wpływem reakcji na antygen powstają w nich komórki układu odpornościowego – limfocyty.

Migdałki

Do układu limfatycznego zaliczamy także migdałki, które są skupiskami grudek limfatycznych umiejscowionymi na granicy górnych dróg oddechowych i układu pokarmowego. Są one jednym z elementów układu odpornościowego błon śluzowych i odpowiadają za produkcję przeciwciał i regulowanie stanu zapalnego w wieku dziecięcym. W miarę rozwoju układu odpornościowego ich rola zostaje zredukowana.

Grasica

Kolejnym narządem należącym do układu limfatycznego jest grasica. Ten położony w śródpiersiu za mostkiem narząd rośnie u człowieka do 2. lub 3. roku życia, osiągając stabilną wagę około 25 g, trwającą do okresu dojrzewania, a następnie zaczyna zanikać.

Grasica odpowiada za prawidłowe wykształcenie się i rozwój odporności. To w niej dojrzewają i nabywają kompetencji immunologicznych, czyli umiejętności wywołania odpowiedzi typu komórkowego, limfocyty T.

Śledziona

Największym narządem limfatycznym u człowieka jest śledziona znajdująca się w jamie brzusznej. Jej zadaniem jest wytwarzanie immunoglobulin, usuwanie zniszczonych lub starych erytrocytów, krwinek białych i płytek krwi.

Funkcje układu limfatycznego

Działanie układu chłonnego jest ważne, gdyż spełnia on najważniejsze dla zdrowia naszego organizmu funkcje. Jest układem czyszczącym nasz organizm, ale nie tylko.

Dbanie o odporność i ochronę przed infekcjami

Układ limfatyczny możemy rozpatrywać jako integralną część układu odpornościowego. Naczynia układu chłonnego są zdolne zabierać komórki chorobotwórczych mikroorganizmów z płynu międzykomórkowego. Z kolei zarządy układu chłonnego, takie jak np. węzły chłonne, migdałki, grudki chłonne, śledziona oraz grasica, są ważne dla produkcji i dojrzewania limfocytów, czyli walczących z patogenami białych krwinek. Zapobiega to rozprzestrzenianiu się szkodliwych mikroorganizmów po organizmie.

Usuwanie toksyn i odpadów metabolicznych

W tkankach ciała gromadzą się cząsteczki, których rozmiary są zbyt duże, by mogły przeniknąć do małych naczyń krwionośnych. Naczynia limfatyczne są półotwarte i dzięki temu mogą zabrać ze sobą polipeptydy, białka, toksyny oraz odpady metaboliczne.

Jeśli w tkankach będzie zachodziła efektywna wymiana składników zbędnych na potrzebne i korzystne, to zarówno przestrzeń międzykomórkowa, jak i cytoplazma komórek będą miały odpowiedni dla procesów życiowych skład. Wszystko to sprawi, iż będą one zdrowo i sprawnie funkcjonować. jeżeli zaś komórki będą dobrze spełniać swoje zadania, to łatwiejsze będzie utrzymanie zdrowia i dobrego samopoczucia całego organizmu.

Usuwanie martwych i zmutowanych komórek

W trakcie pracy niektóre komórki ulegają zniszczeniu (mutują) lub choćby umierają. Układ limfatyczny służy do tego, aby zabrać takie elementy i odprowadzić je w miejsce zniszczenia. Dzięki temu działaniu zachodzi prawidłowa regeneracja tkanek.

Regulacja gospodarki płynami

Jeśli organizm nie radzi sobie z odprowadzeniem nadmiaru wody z tkanek, to powstają w tych miejscach obrzęki. Zakłóca to prawidłowe funkcjonowanie tkanki i może spowodować powstanie stanu zapalnego oraz zakażenia.

Długotrwały obrzęk sprzyja włóknieniu tkanki. Istnieje także niebezpieczne powikłanie obrzęku, czyli możliwość rozwoju w tym miejscu specyficznego nowotworu – naczyniakomięsaka limfatycznego. Na szczęście jest to rzadka przypadłość, choć powinniśmy mieć tego świadomość, aby nie bagatelizować zmian obrzękowych.

Transport tłuszczów i witamin

Kolektory trzewne układu pokarmowego, czyli naczynia odprowadzające limfę z jelit, są ważne dla transportu tłuszczów i witamin rozpuszczalnych w tłuszczach do krwiobiegu i dalej do tkanek. Stąd też układ chłonny jest niezbędny dla efektywnego wchłaniania i dystrybucji składników odżywczych.

Wsparcie dla układu krążenia

Praca układu limfatycznego polega na transporcie płynów z tkanek z powrotem do krwiobiegu. Wspiera to prawidłowe krążenie oraz utrzymanie w układzie krwionośnym odpowiedniej objętości i ciśnienia krwi.

Codzienne wsparcie dla układu limfatycznego

Warte podkreślenia jest to, iż w przypadku zdrowia układu limfatycznego naprawdę najważniejsza jest profilaktyka. Leczenie bowiem jest trudne i bywa żmudne, a zmiany w zniszczonym układzie limfatycznym są często nieodwracalne.

Dlatego nasze codzienne postępowanie prozdrowotne powinno obejmować dobrostan układu chłonnego.

Co zatem możemy zrobić, aby wspierać na co dzień układ chłonny?

• prowadzić aktywny tryb życia;
• właściwie się odżywiać;
• unikać używek typu alkohol czy papierosy;
• dbać o bogactwo antyoksydantów w naszej diecie;
• odpowiednio się nawadniać;
• pracować nad prawidłową masą ciała;
• nosić ubrania, które nie utrudniają przepływu limfy;
• unikać długotrwałej pozycji siedzącej;
• stosować masaże limfatyczne i ćwiczenia wspomagające drenaż limfy.

Przyczyny zniszczenia naczyń limfatycznych

Niekiedy, niezależnie od naszych starań, układ limfatyczny może ulec uszkodzeniu. Przyczyną tego mogą być m.in.

• wrodzone defekty genetyczne (choroba Meige’a, choroba Milroya, lymphoedema tarda – obrzęk późny);
• przebyte stany zapalne i zakażenia tkanek;
• przebyte operacje;
• przebyte urazy, np. oparzenia lub złamania;
• zajęcie węzłów chłonnych przez zmiany nowotworowe;
• radioterapia nowotworów;
• zakażenie pasożytnicze zwane filariozą (wywołane przez pasożyty z gatunku nicieni).

Leczenie takich stanów farmakologicznie np. dzięki leków moczopędnych i przeciwzapalnych glikokortykosteroidów nie przynosi spektakularnych wyników, choć daje pewną ulgę choremu. Ważne jest wsparcie niefarmakologiczne, czyli:

• zmniejszenie masy ciała u pacjentów z nadwagą;
• zrównoważona dieta, bogata w witaminy i minerały;
• odpowiednie nawodnienie;
• regularny ruch w ciągu dnia;
• dostosowane do pacjenta lekkie ćwiczenia rehabilitacyjne;
• masaż limfatyczny wykonywany przez fizjoterapeutę;
• leczenie uciskowe dzięki specjalnych bandaży, opasek czy podkolanówek;
• właściwa higiena skóry zapobiegająca wtórnym urazom i zakażeniom.

Fitoterapia jako pomoc w profilaktyce i leczeniu obrzęków

Fitoterapia może stanowić dobre wsparcie – jako profilaktyka, ale i istotny element w procesie leczenia obrzęków. Substancje aktywne zawarte w surowcach roślinnych mają bowiem działanie:

Antyoksydacyjne

Będą więc niwelować niszczący wpływ wolnych rodników na naczynia krwionośne i inne tkanki. Silnym antyoksydantem jest np. resweratrol zawarty w dużej ilości w skórkach czerwonych winogron. Bogaty w przeciwutleniacze jest także np. owoc dzikiej róży;

Przeciwzapalne

Stan zapalny często towarzyszy obrzękom – jego zmniejszenie sprzyja regeneracji i gojeniu się tkanek. Przykładowym ziołem o takim działaniu jest kwiat wiązówki błotnej.

Wzmacniające organizm

Surowce takie jak owoc dzikiej róży wzbogacają codzienną dietę o dużą dawkę witaminy C oraz innych witamin i minerałów. Poprawia to syntezę kolagenu wzmacniającego m.in. ścianę naczyń krwionośnych oraz skutkuje lepszą regeneracją tkanek w organizmie.

Regulujące przepuszczalność naczyń krwionośnych

Takie działanie wykazuje m.in. kłącze ruszczyka kolczastego oraz nasiona kasztanowca, gdyż hamują rozpad budujących ścianę naczyń kolagenu, elastyny i kwasu hialuronowego.

Przeciwobrzękowe

Zmniejszenie przemieszczania się białek z osocza do tkanek. Tu pomóc mogą ekstrakt z kłącza ruszczyka i escyna z nasion kasztanowca.

Diuretyczne

Zioła działające moczopędnie, np. ziele nawłoci, zmniejszą nadmiar wody w organizmie.

Oczyszczające ze zbędnych metabolitów

Niektóre zioła hamują np. wytwarzanie kwasu moczowego (kwiat wiązówki), a inne zwiększają wydalanie np. kwasu moczowego, mocznika i nadmiaru chlorku sodu (ziele nawłoci).

Przeciwzakrzepowe

Zmniejszenie stanu zapalnego w naczyniu i efekt fibrynolityczny posiadają takie zioła jak np. kwiat wiązówki błotnej, kwiatostan kocanki czy ekstrakty z kłącza ruszczyka kolczastego.

Hepatoochronne

Prawidłowa praca wątroby sprzyja gojeniu się obrzęków. Zioła działające ochronnie na wątrobę są zatem ważne, aby zapobiegać powstawaniu obrzęków oraz wspierać leczenie. Przykładem takiego surowca jest kwiatostan kocanki piaskowej.

Wzmacniające pracę serca

Prawidłowa praca pompy sercowej zapewnia efektywne krążenie, co można wspomóc, stosując np. kwiatostan głogu.

Wzmacniające powrót krwi żylnej do serca

Takie działanie wykazują ekstrakty z ruszczyka kolczastego.

Hipotensyjne

W regulacji ciśnienia krwi pomocne są np. ziele nawłoci czy kwiatostan głogu.

Bibliografia

1. Wiktor M., Daroszewski P., Chęciński P., Patologia obrzęku chłonnego, „Chirurgia po Dyplomie” 2013; 8 (1): 4–14.
2. Wiktor M., Synowiec T., Liwień M., Podstawy fizjologii układu limfatycznego. Obrzęk chłonny, „Przewodnik Lekarza” 2006; 5: 80–89.
3. Szczeklik W., Strzeszyński Ł., Kokot F., Obrzęki, „Medycyna Praktyczna” 2023.
4. Rymarz E., Mieczkowska J., Łopatyński J., Obrzęki kończyn dolnych – etiopatogeneza, rodzaje, diagnostyka, „Medycyna Ogólna” 2007, 13 (XLII), 3.
5. Ochałek K., Frydrych-Szymonik A., Szyguła Z., Lower-limb oedema during pregnancy, „Medical Rehabilitation” 2016, 20 (4): 17–21.
6. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedwork J., Fitoterapia i leki roślinne, PZWL 2007.