Temperament w myśl psychologii jest zespołem cech osobowości. Ujawniają się one już u bardzo małego dziecka – na ogół w pierwszym roku życia.

Jakie są typy temperamentu i jak je rozpoznać? Czy temperament można zmienić? Jak wpływa na kształtowanie się osobowości? Na te pytania próbował odpowiedzieć już Hipokrates w V wieku p. n. e., a jego badania udoskonalano przez wieki.

Temperament to zespół cech osobowości, który jest uwarunkowany genetycznie. Już w starożytności zauważono, iż pewne cechy są dla osób stałe i co więcej – determinują narażenie na różne zaburzenia. Do dziś w psychologii używane są cztery podstawowe typy temperamentu (sangwinik, choleryk, flegmatyk i melancholik), które wyróżnił Hipokrates. Uważał on, iż w zależności od dominujących w organizmie „soków” każdy z nas ma inny temperament. Już w starożytności przypisywano także skłonności do różnych chorób w zależności właśnie od temperamentu.

Temperament jest pojęciem węższym niż osobowość, w skład której wchodzą zjawiska psychiczne, ukształtowane pod wpływem środowiska, doświadczeń i czasu. Jednak temperament odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu się osobowości. We wczesnym dzieciństwie temperament wpływa na przystosowanie się do środowiska, a na kolejnych etapach życia wpływa na kształtowanie się cech osobowości (charakteru).

Jaki jest więc temperament? Co o nim wiemy? Przede wszystkim:

• jest to zespół cech;
• ujawnia się już w pierwszym roku życia;
• jest uwarunkowany genetycznie;
• jest względnie stały, a jeżeli zachodzą w nim zmiany, to są one bardzo powolne.

Co interesujące temperament mają nie tylko ludzie, ale można o nim mówić także w odniesieniu do zwierząt.

Hipokrates w V wieku p.n.e. opisał zdrowie jako stan zależny od „soków” organizmu: krwi, flegmy, żółci czarnej i żółtej. Następnie Galen, nadworny lekarz Marka Aureliusza, rozwinął typologię temperamentu i powiązał ją z określonymi sposobami zachowań. W ten sposób powstały popularne rodzaje temperamentu według Hipokratesa:

• sangwinik (z łaciny: sanguis – krew). Sangwinik jest osobą stabilną, z optymistycznym podejściem do życia, jest otwarty i towarzyski. Z łatwością wchodzi w relacje towarzyskie, chociaż czasem wydaje się dominujący, władczy. gwałtownie działa, ma łatwość podejmowania decyzji i nie ukrywa swoich emocji;
• choleryk (greckie chole – żółć). Choleryk to osoba lubiąca działać i dominować. Jest ambitny, lubi trudne wyzwania. Chętnie widzi siebie w roli przywódcy, bywa jednak bezwzględny. Osoby z tym typem charakteru nie lubią krytyki, ani sytuacji, w których ktoś się z nimi nie zgadza;
• melancholik (greckie melas chole — czarna żółć). To osoba pesymistycznie patrząca na życie, której towarzyszy na co dzień lęk i obawy przed przyszłością. Nie jest pewna siebie, wykazuje też nadwrażliwość na krytykę. Melancholik jest świetnym słuchaczem, skłonnym do refleksji, często z uzdolnieniami artystycznymi. Bardzo ostrożnie dobiera przyjaciół, jednak niełatwo podejmuje decyzje i łatwo go obrazić.
• flegmatyk (greckie phlegma – flegma). Osoby flegmatyczne cechuje wysoka samokontrola, trudno je wyprowadzić z równowagi, dlatego też uważane są za godne zaufania. Często przyglądają się sytuacji z boku, zanim ją ocenią. Działają powoli, nie lubią pośpiechu i bardzo długo budują relacje z innymi.

Próby określenia temperamentu i jego wpływu na życie nie zakończyły się w starożytności. Kolejnym badaczem, który wniósł bardzo wiele do rozumienia temperamentu, był Iwan Pawłow. Postawił on hipotezę, iż każdym zachowaniem kieruje układ nerwowy. Badacz, w trakcie pracy nad odruchami warunkowymi, zaobserwował, iż przy odruchach istnieją różnice indywidualne (np. przy prędkości powstawania odruchu lub jego dokładności). Za różnice, jego zdaniem, odpowiadał właśnie układ nerwowy – tzw. zasada nerwizmu. Do czynników zależnych od układu nerwowego zaliczył:

• siłę procesu pobudzenia, czyli zdolność komórek korowych do pracy. Proces pobudzenia polega na tym, iż komórka wytrzymuje silną stymulacje bez włączania swoistego „bezpiecznika”, jakim jest hamowanie ochronne;
• hamowanie ochronne – czyli swoisty „bezpiecznik”, zapewniający ochronę przed przeciążeniem układu nerwowego,
• równowagę procesów nerwowych — zdolność do hamowania pobudzeń w celu stworzenia miejsca dla bardziej adekwatnych reakcji na bodźce;
• ruchliwość procesów nerwowych — szybkość hamowania reakcji na bodziec tak, by ustąpić miejsca innej reakcji.

Dlaczego jest to ważne w kontekście temperamentu? Otóż odpowiednie kombinacje przytoczonych powyżej czynników tworzą typy układu nerwowego uważane za fizjologiczne odpowiedniki temperamentu. A więc:

• typ słaby – odpowiada melancholikowi;
• typ słaby z uwzględnieniem równowagi między siłami pobudzenia i hamowania to odpowiednik choleryka;
• typ silny dzieli się na powolny (odpowiednik flegmatyka) i ruchliwy (odpowiednik sangwinika).

Iwan Pawłow pokazał, iż temperament znajduje swoje odzwierciedlenie w neurofizjologii człowieka.

Według polskiego psychologa, Jana Strelaua, temperament jest zespołem względnie stałych czasowo cech osobowości. Cechy te manifestują się w zachowaniu i ujawniają się już we wczesnym dzieciństwie. Według jego teorii temperament działa na dwóch poziomach:

1. energetycznym – poziom ten wyróżnia reaktywność emocjonalna, którą dzieli się na wrażliwość i wydolność. Osoby, które są wysokoreaktywne, są jednocześnie mało wydolne, bowiem reagują zbyt emocjonalnie i nie potrafią poradzić sobie w trudnych sytuacjach. Osoby niskoreaktywne są z kolei bardziej wydolne ze względu na mniejszą wrażliwość emocjonalną. Poziom energetyczny temperamentu cechuje także aktywność, czyli intensywność działań. Osoby wysokoreaktywne są więc nieaktywne, gdyż unikają trudnych sytuacji. Osoby niskoreaktywne są analogicznie bardziej aktywne, ponieważ potrzebują stymulacji;
2. czasowym – poziom ten wyróżnia zdolność do szybkiej reakcji oraz umiejętność dostosowania zachowania do okoliczności (żwawość). W poziomie czasowym ważna są także wytrzymałość, czyli odpowiednio długotrwałe reagowanie na bodziec, perseweracja, czyli niezmienne zachowanie również po czasie, gdy przestał działać bodziec, oraz wrażliwość sensoryczna, czyli reakcja na bodźce o małej wartości sensorycznej.

Koncepcja temperamentu w ujęciu Jana Strelaua nazywana jest „Regulacyjną teorią temperamentu”, w uproszczeniu RTT. Uważana jest za kontynuację badań Pawłowa.

Pewne cechy temperamentu, takie jak aktywność czy reaktywność emocjonalna, ujawniają się już w okresie niemowlęcym. W miarę dorastania widoczne są kolejne cechy temperamentu, takie jak np. wytrzymałość. Cechy charakteru mają wpływ na adaptację w grupie rówieśniczej, relacje z rodzicami czy nauczycielami. Temperament ma każdy i są to cechy uwarunkowane genetycznie, przy czym rodzaje temperamentu są niezależne od miejsca zamieszkania, języka, itp.

Określając temperament dziecka, należy zwrócić uwagę na różne cechy – opisywał je w swoich pracach wspomniany już Jan Strelau. Patrząc na zachowania malucha, możemy odnieść je do poszczególnych cech, a więc:

• aktywność – dzieci o zwiększonej aktywności potrzebują dużo ruchu, a ustanie w miejscu stanowi dla nich problem. Wydają się być ciągle pobudzone, choćby podczas odpoczynku „czuwają”;
• nastrój – jedne dzieci są niezadowolone, wątpią w siebie i swoje możliwości, bardzo poważnie podchodzą do swoich obowiązków, bywają drażliwe. Inne są zawsze radosne, chcące czerpać przyjemność ze wszystkiego;
• rytmiczność – czy dziecko jest przewidywalne? Czy chodzi spać o tej samej porze, czy domaga się jedzenia zawsze w tym samym czasie? Niektóre dzieci potrzebują ustalonego rytmu dnia, a dla innych nie ma to znaczenia;
• nastawienie – mowa tutaj o tym, w jaki sposób dzieci podchodzą do nowych wyzwań i znajomości – czy chętnie podejmują się nawiązywania znajomości, czy nie boją się próbować nowych rzeczy? A może mają trudności i są wycofane;
• elastyczność – w tym kontekście należy zastanowić się, czy dziecko łatwo przystosowuje się do nowych sytuacji, czy potrzebuje do tego czasu;
• próg wrażliwości – niektóre dzieci reagują na wszystkie bodźce, aby zasnęły, musi panować idealna cisza itp. Innym dzieciom nic nie przeszkadza;
• siła reakcji – niektóre maluchy reagują w widoczny sposób – głośno wyrażają euforia czy smutek. U innych dzieci nie ma takich reakcji i czasami ciężko powiedzieć, co czują;
• roztargnienie – czy dziecko łatwo ulega rozproszeniu, czy potrafi się skupić przez dłuższy czas;
• wytrwałość – ile czasu dziecko angażuje się w daną czynność.

Na podstawie nasilenia powyższych cech można mówić o rodzaju temperamentu u dziecka. Wyróżnia się trzy główne typy temperamentu, przy czym warto pamiętać, iż są jeszcze typy mieszane:

1. Temperament łatwy – występuje najczęściej. Dzieci o tym typie temperamentu mają określony rytm dnia, łatwo adaptują się w nowym miejscu, są na ogół radosne, a ich emocje nie są nasilone. Bardzo często określane są w kategoriach „grzeczne”;
2. Temperament wolno rozgrzewający się – w tym typie temperamentu dominuje przywiązanie do rutyny, ale czasem pojawiają się odstępstwa. Dzieci są na ogół ostrożne, mają rezerwę i dystans do świata;
3. Temperament trudny – trudno przewidzieć zachowanie dziecka, wymagają dużo uwagi i czujności od rodziców, są wybuchowe, często podejmują pochopne decyzje. Lubią aktywność i potrzebują jej, aby się zmęczyć. Czasami pojawiają się trudności w skupieniu. Dzieci obdarzone trudnym temperamentem częściej cierpią na lęki, wybuchy złości, zaburzenia snu i jąkanie. Z badan wynika także, iż często nie znajdują zrozumienia u rodziców i nauczycieli.

Nad teorią różnych typów temperamentów u dzieci pracowali psychiatrzy Alexander Thomas i Stella Chess w 1956 r. Przebadali oni 133 niemowlęta i obserwowali je przez następne 25 lat. Z ich badań wynika, iż już w pierwszych tygodniach życia dzieci reagowały inaczej na te same bodźce, przy czym nie dało się tego wytłumaczyć metodami wychowawczymi rodziców. Dlatego wyróżnili oni trzy typy temperamentu, które miały odpowiadać zachowaniom dzieci.

Swój udział w badaniach nad temperamentem u dziecka miała także badaczka Mary Rothbart. Stworzyła ona Rozwojowy Model Temperamentu, gdzie zdefiniowała go, jako biologicznie uwarunkowane różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji. Reaktywność to nic innego jak pobudliwość fizjologiczna i behawioralna, którą można opisać dzięki czasu reakcji i wrażliwości na bodźce. Samoregulacja to z kolei procesy modyfikujące reaktywność. Zarówno reaktywność, jak i samoregulacja, wchodzą ciągle w interakcje, a w procesie rozwoju samoregulacja wywiera coraz większy modyfikujący wpływ na reaktywność. W teorii temperamentu Rothbart struktura temperamentu wzbogaca się wraz z wiekiem, a starsze dzieci uczą się dzięki temu kontrolować swoje zachowania.

Jeśli pojawiają się wątpliwości odnośnie tego, jakie cechy temperamentu mamy, to najlepiej udać się psychologa diagnosty. Dostępne są specjalne kwestionariusze, m.in. Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu FCZ-KT(R), opracowany przez Marię Cyniak-Cieciurę, Bogdana Zawadzkiego oraz Jana Strelaua. Kwestionariusz zajmuje na ogół 30 minut, ale nie ma ograniczenia czasu, w którym trzeba go wypełnić. Co więcej – badaniu powinny być poddawani dorośli oraz młodzież od 15. roku życia.

Innym kwestionariuszem stosowanym do badania temperamentu jest Kwestionariusz Temperamentu EAS, opracowany przez Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina. Badane nim mogą być także dzieci, a przewidywany czas na wypełnienie kwestionariusza to 10 min.

Bardzo ważne jest, aby samodzielnie nie wykonywać i nie interpretować różnego rodzaju psychotestów dostępnych w sieci – nie zawsze mają one swoje odzwierciedlenie w badaniach naukowych. Ponadto doświadczony psycholog będzie umiał odnieść wyniki kwestionariusza do osoby i przeprowadzonego wcześniej wywiadu i dopiero wtedy udzielić obszernej odpowiedzi.

Temperament jest dziedziczony i względnie stały, ale charakter już taki stały nie jest. Nie pojawia się także we wczesnych fazach rozwoju. Charakter kształtowany jest na różnych etapach życia, a pełną formę przybiera dopiero w okresie dojrzewania. Charakter można stale modyfikować, zmieniać, a na jego ukształtowanie wpływa także środowisko i edukacja.

Charakter jest aspektem osobowości, obejmuje on temperament, ale dochodzą wypracowane nawyki społeczne, doświadczenia, interakcje z innymi ludźmi. Osobowość jest sumą charakteru (a więc temperamentu i nawyków) oraz zachowania. Osobowość jest czymś, co wyróżnia każdego z nas, jest charakterystyczna i niepowtarzalna, a przy tym względnie stała. Osobowość bywa także definiowana jako sposób reagowania na otaczające nas środowisko. Według modelu DISC wyróżnia się 4 główne typy osobowości:

• osobowość dominująca – osoby o tego typu osobowości są zorientowane na zadania, potrzebują nowych wyzwań, ciągłego pobudzenia;
• osobowość inicjatywna – osoby są aktywne i lubiące innych ludzi, ale brakuje im zdolności organizowania pracy, szczególnie prioretyzacji zdań, skrupulatności, koncentracji. Są empatyczne i potrafią dobrze motywować innych;
• osobowość stała — osobowość nastawiona na ludzi i reaktywna. Osobom o tej osobowości brakuje zdolności szybkiej adaptacji do zmian, lubią to, co stałe. Są bardzo wytrwałe, lojalne i cierpliwe;
• osobowość skrupulatna — nakierowana na zadania i reaktywna, bardzo przy tym skrupulatna i dokładna.

Osobowość kształtowana jest przez całe życie, a największy wpływ na jej kształtowanie ma okres dzieciństwa i młodości. Formuje się poprzez bodźce z zewnątrz, własna aktywność, cechy wrodzone, doświadczenia, kontakty z innymi, pełnione role społeczne, wyjątkowe wydarzenia. W wyniku posiadanej osobowości człowiek przetwarza napływające informacje, tworząc obraz siebie samego i otaczającego świata. To z kolei warunkuje stałość zachowania.

Źródła:

• D. Gromnicka, Depresja. Jak pomóc sobie i bliskim, Warszawa 2020.
• Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży, Jak porozmawiać z rodzicami o problemach, kiedy nie chcę ich martwić? (https://116111.pl/jak-porozmawiac-z-rodzicami-o-problemach/ – dostęp 21.11.2022).