Odmowa chodzenia do szkoły – fobia szkolna?

Odmowa chodzenia do szkoły

W praktyce psychologa szkolnego, ale też często w trakcie spotkań psychoterapeutycznych z dziećmi i młodzieżą pojawia się trudność związana z odmową dziecka do chodzenia do szkoły, często jako „dodatek” do innych zachowań zgłaszanych przez rodziców lub jako główna przyczyna konsultacji ze specjalistą.

„O odmowie chodzenia do szkoły mówimy wtedy, gdy dziecko odmawia uczęszczania do szkoły lub ma trudności, by pozostać w klasie przez wszystkie lekcje, bez względu na przyczynę.”

Zosia lat 7 – bóle brzucha, niechęć do chodzenia do szkoły, zawsze rano pojawia się płacz. W szkole nieobecna, trudności z koncentracją uwagi. Płacze na przerwach i tęskni za rodzicami.

Janek lat 11 – od zawsze miał łatkę „niegrzecznego” chłopca, sprawiającego trudności wychowawcze – pyskowanie, wybuchy złości, w klasie nielubiany. Od kilku miesięcy ucieka z pojedynczych lekcji.

Grzesiek lat 10 – ma trudności z koncentracją uwagi, wolne tempo pracy, zamienia litery miejscami, popełnia liczne błędy ortograficzne. Zaczął uciekać ze sprawdzianów.

Basia lat 14 – wzorowa uczennica, nigdy nie było trudności w szkole. Dziecko z tzw. „dobrego domu”. Brała udział w różnych olimpiadach, konkursach. Nagle zaczęła uciekać z lekcji, straciła motywację do nauki.

Łukasz lat 15 – często się przeprowadzał, nie lubił swojej klasy. W nowej szkole na wagarach spotkał świetną ekipę do wspólnego spędzania czasu i zaczął eksperymentować z używkami.

Każda z tych historii opisuje problem odmowy chodzenia do szkoły, ale złożoność i przyczyny problemu są odmienne. Problem ten może mieć różny przebieg oraz nasilenie – może trwać lata, albo kilka tygodni, pojawiają się okresy lepsze i gorsze.

Jeden problem, trzy różne źródła

Odmowa chodzenia do szkoły niejedno ma imię, w zależności od źródła i konotacji z innymi problemami zdrowia psychicznego możemy mówić o:

• fobii szkolnej, u podstaw której leżą zaburzenia lękowe
• wagarowaniu związanym z zaburzeniami zachowania
• „wycofaniu dziecka ze szkoły” wówczas, gdy rodzice w sposób jawny bądź utajony z uwagi na różne swoje przekonania nie chcą, by dziecko chodziło do szkoły.

Warto zaznaczyć, iż powyższy podział nie jest sztywny, a często przyczyny odmowy chodzenia do szkoły są ze sobą powiązane. W dzisiejszym rozumieniu mówimy raczej o odmowie chodzenia do szkoły, która stanowi hasło parasol, pod którym chowają się różne przyczyny.

Specyfika wieku

W młodszych grupach wiekowych mówimy częściej o lęku separacyjnym i trudnościach adaptacyjnych. Dlatego w diagnozie trudności terapeuta często będzie wracał do tego jak wyglądały rozstania z dzieckiem, jak sobie radziło w nowych sytuacjach, jak przebiegała adaptacja w żłobku/przedszkolu/szkole itp. Dzieci w młodszym wieku szkolnym często nie potrafią jednoznacznie wskazać, co jest stresorem, dlatego trudności mogą pojawiać się w drodze do szkoły, zmiany klasy w trakcie przerwy, wyjść klasowych. Innym powodem może być chęć bycia zauważonym przez istotną dorosłą osobę, w związku z tym dziecko chce pozostać w domu z rodzicami. Z kolei u nastolatków częściej myślenie terapeuty koncentruje się wokół diagnozy różnicowej: zaburzeń lękowych, zaburzeń nastroju bądź zaburzeń zachowania. W tym okresie rozwoju warto zwrócić uwagę, czy dziecko potrafi nawiązywać i podtrzymywać przyjaźnie, jaki jest jego status w klasie, jakie panują relacje w domu, jakie są umiejętności poznawcze dziecka, jakie inne trudności towarzyszą problemowi. W przypadku nastolatków kluczowa jest weryfikacja umiejętności społecznych dziecka i zasobów do radzenia sobie ze stresem.

Oczywiście przywołane rozpoznania nie wyczerpują wszystkich problemów, z którymi może mierzyć się dziecko lub nastolatek.

Wśród innych przyczyn, które mogą mieć wpływ na zachowanie dziecka są to: zaburzenia związane z ostrą reakcją na stres, PTSD, uzależnienia, bycie ofiarą przemocy rówieśniczej, problem nadmiernych wymagań, trudności dydaktyczne (np. specyficznie trudności w uczeniu się), kontekst relacji rodzinnych, komunikacji i atmosfery w domu, intrapersonalne adekwatności jednostki np. skłonność do reagowania lękiem w nowych sytuacjach.

Zyski i straty

Często w pierwszych rozpoznaniach terapeuta koncentruje się wokół pytania: „Czemu służy to zachowanie? Co zyskuje pacjent? Jakiej straty lub trudności doświadcza będąc w szkole?”

Wśród takich przyczyn plasuje się:

• Unikanie szkoły, jako miejsca, które powoduje wzrost napięcia, nieprzyjemnych emocji.
• Unikanie konkretnych sytuacji, które wiążą się z relacjami społecznymi lub koniecznością bycia ocenionym.
• Poszukiwanie uwagi ważnych i znaczących osób.
• Poszukiwanie kontaktu z osobami spoza rodziny lub chęć, żeby mile spędzić czas.

Na co zwrócić uwagę, by wyłapać problem szybko?

• Czy dziecko często narzeka na konieczność chodzenia do szkoły?
• Często się spóźnia, ma liczne nieobecności?
• Czy widać wzór – np. unikanie konkretnych lekcji, sprawdzianów?
• Czy pojawiają się prośby o zwolnienie z lekcji, wizyty u pielęgniarki szkolnej?
• Bóle brzucha, nudności, biegunka, kołatanie serca przed wyjściem do szkoły?
• Pojawiają się wybuchy złości i agresja, bądź płacz i histerie w przypadku konieczności pójścia do szkoły?

Jeżeli zauważamy powyżej opisane trudności należy podjąć interwencję. Warto mieć w pamięci, iż im szybciej zadziałamy tym mniejsze prawdopodobieństwo utrwalenia się zachowania trudnego.

Konsekwencje odmowy chodzenia do szkoły

• Pogorszenie relacji i izolacja od rówieśników
• Brak postępów w nauce, a co za tym idzie możliwość osiągnięcia wykształcenia nieadekwatnego do możliwości psychofizycznych ucznia
• Konflikt z rodzicami/instytucjami
• Pogłębienie objawów lękowych

Jak pomóc?

W przypadku omówionych wyżej trudności należy podjąć kontakt z wychowawcą klasy lub/i pedagogiem/psychologiem szkolnym, a w dalszej kolejności umówić się na konsultacje ze specjalistą, który wesprze rodziców i opiekunów w zrozumieniu zjawiska i wskaże odpowiednią formę wsparcia.

Dla części pacjentów wskazaniem będzie:

• wdrożenie regularnych spotkań z psychoterapeutą,
• włączenie farmakoterapii przez lekarza psychiatrę
• terapia rodzinna,
• trening umiejętności społecznych bądź socjoterapia
• trening umiejętności wychowawczych
• udzielenie pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole (np. w formie.zajęć dydaktyczno-wyrównawczych).
• pogłębiona diagnoza (np. psychiatryczna lub/i w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej)

Dużym elementem pracy często jest również psychoedukacja pracowników szkoły.

Aby dopasować plan leczenia należy przeprowadzić szczegółową analizę problemu. Zupełnie inaczej będzie wyglądała praca z dzieckiem, którego trudności mają swoje źródło w niskich kompetencjach społecznych, a z nastolatkiem, który prezentuje objawy zaburzenia lękowego czy depresji, dlatego tak kluczowa jest adekwatna diagnoza.

autor artykułu: psycholog, trener umiejętności społecznych Patrycja Pochopień

Bibliografia:

• Beja A. (2016) „Ból brzucha i nudności od nadmiaru odpowiedzialności. Przykład pracy terapeutycznej z pacjentką z objawami psychosomatycznymi i fobią szkolną w ujęciu ericksonowskim” [w:] K. Waszyńska, M. Filipiak (red.) „Współczesne konteksty psychoterapii i socjoterapii. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki”(s.189- 196) , Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM,
• Kołakowski, A. (2016)„Odmowa chodzenia do szkoły” [w:] M. Jerzak (red.) „Zaburzenia psychiczne i rozwojowe u dzieci a szkolna rzeczywistość” ( s. 388-414), Warszawa:PWN