Komunikacja osób w spektrum autyzmu

Komunikacja stanowi jeden z kluczowych obszarów, w którym osoby z zaburzeniami w spektrum autyzmu doświadczają szeregu trudności. Zaburzenia te nie zawsze oznaczają całkowity brak mowy, częściej dotyczą odmiennych sposobów porozumiewania się, trudności w rozumieniu intencji, emocji i kontekstu społecznego rozmowy. Warto pamiętać, iż komunikacja to nie tylko słowa, ale również gesty, mimika, ton głosu i wzajemne dostosowanie się rozmówców. Osoby w spektrum często mają ograniczoną zdolność do odczytywania tych subtelnych sygnałów, przez co ich kontakty społeczne bywają w znacznym stopniu utrudnione.

Poziom komunikacji u osób ze spektrum autyzmu (ASD) jest bardzo zróżnicowany. Część uczniów nie posługuje się mową werbalną, dlatego wykorzystuje różne formy komunikacji alternatywnej i wspomagającej (AAC – Augmentative and Alternative Communication). Systemy te obejmują zarówno proste gesty czy piktogramy, jak i bardziej złożone metody, takie jak PECS (Picture Exchange Communication System), który polega na wymienianiu obrazków reprezentujących słowa lub potrzeby. W ramach AAC stosuje się również komunikatory elektroniczne, tablice symboli lub aplikacje umożliwiające budowanie zdań i wyrażanie emocji. Dzięki temu osoby niemówiące lub mówiące w ograniczonym stopniu mogą skutecznie przekazywać swoje potrzeby, myśli i uczucia, co znacząco poprawia ich funkcjonowanie społeczne i emocjonalne.

Inni posługują się mową w sposób ograniczony, echolaliczny – powtarzają zasłyszane zwroty lub całe zdania bez rozumienia ich znaczenia. Są też osoby, które mówią płynnie, ale mają trudność z prowadzeniem dialogu, zmianą tematu czy odczytywaniem emocji rozmówcy. Zaburzona jest bowiem komunikacja społeczna, czyli zdolność do nawiązywania, podtrzymywania i rozumienia kontaktów z innymi ludźmi, zarówno dzięki słów, jak i gestów, mimiki czy tonu głosu. U części uczniów obserwuje się dosłowne rozumienie języka, ale idiomy, metafory czy żarty mogą budzić u nich konsternację lub lęk.

Deficyty komunikacyjne mogą różnić się w zależności od wieku, poziomu rozwoju poznawczego i nasilenia objawów, ale zawsze wpływają na sposób, w jaki osoba rozwijająca się w spektrum odbiera i wyraża emocje oraz buduje relacje społeczne. U wielu uczniów obserwuje się ograniczony lub nietypowy kontakt wzrokowy, trudności w rozumieniu gestów, mimiki czy tonu głosu, a także problemy z dostosowaniem zachowań do sytuacji społecznej. Uczeń może nie reagować na imię, nie rozumieć zasad rozmowy naprzemiennej czy nie podejmować prób dzielenia się zainteresowaniami. Zamiast komunikacji dwustronnej często pojawia się mowa powtarzalna (echolalia) – bezpośrednia, gdy dziecko natychmiast powtarza usłyszane słowa, lub odroczona, gdy powtarza je po pewnym czasie, np. z filmów czy rozmów dorosłych. Choć echolalia może wydawać się niezrozumiała, bywa sposobem dziecka na wyrażenie emocji lub potrzeb.

Skutki deficytów w obszarze komunikacji

Zaburzenia komunikacji często prowadzą do frustracji i trudnych zachowań. Gdy dziecko nie potrafi poinformować o swoich potrzebach lub uczuciach, może reagować krzykiem, płaczem, agresją lub autoagresją. W takich sytuacjach zachowanie to stanowi formę komunikatu, próbę zwrócenia uwagi lub rozładowania napięcia. Dlatego interwencja dorosłych powinna koncentrować się nie tylko na eliminowaniu zachowania, ale przede wszystkim na zrozumieniu jego przyczyny. Uspokojenie emocji, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa i stworzenie alternatywnego sposobu wyrażenia potrzeb są pierwszymi krokami w pracy terapeutycznej.

Wspieranie komunikacji

Pomoc w tym obszarze wymaga stosowania zróżnicowanych metod. Obok klasycznej terapii logopedycznej i pedagogicznej dużą rolę odgrywają programy rozwijające umiejętności społeczne, w pracy indywidualnej sprawdzają się również techniki behawioralne, które pomagają kształtować nowe zachowania komunikacyjne poprzez systematyczne wzmacnianie pozytywnych reakcji.

Wskazówki dla nauczyciela pracującego z dzieckiem w spektrum autyzmu

1. Zrozum ucznia – praca z uczniem w spektrum autyzmu wymaga szczególnej uważności i zrozumienia dla sposobu, w jaki odbiera on świat i komunikuje swoje potrzeby. Każda rozmowa, gest czy zmiana w otoczeniu może mieć dla niego inne znaczenie niż dla większości rówieśników. Dlatego warto kierować się zasadą prostoty, jasności i spokoju.
2. Zawsze mów w sposób prosty i jednoznaczny – unikaj przenośni, ironii czy słów, które mogą być interpretowane dosłownie i wprowadzać w zakłopotanie. Zamiast „chyba przydałoby się trochę świeżego powietrza”, lepiej powiedzieć wprost: „Proszę, otwórz okno”. Taka forma komunikatu jest dla dziecka czytelna i bezpieczna.
3. Unikaj gestów – pamiętaj, iż komunikaty werbalne są skuteczniejsze niż gesty. Osoby w spektrum często nie odczytują mimiki, tonu głosu czy mowy ciała. Zamiast oczekiwać, iż dziecko zrozumie, iż jesteś zadowolony lub zły, nazwij swoje emocje wprost. Mówienie o uczuciach w sposób spokojny i opisowy pomaga dziecku rozwijać rozumienie emocji własnych i cudzych.
4. Sprawdzaj – zanim uznasz, iż uczeń czegoś nie zrozumiał lub nie chce wykonać polecenia, upewnij się, iż komunikat został adekwatnie odebrany.
5. Pamiętaj, iż otoczenie ma znaczenie – nadmiar bodźców, głośne dźwięki, intensywne światło czy ruch w tle może utrudniać skupienie i powodować przeciążenie sensoryczne. Czasem drobna zmiana, jak wyłączenie radia, przymknięcie drzwi czy zapewnienie spokojniejszego miejsca pracy, czyni ogromną różnicę.
6. Miej świadomość nieprawidłowej odmiany – zdarza się, iż uczeń powtarza Twoje słowa lub mówi o sobie w trzeciej osobie. To naturalne zjawisko echolalii lub odwracania zaimków, które wynika ze specyfiki rozwoju językowego. Nie koryguj od razu, ale odpowiadaj spokojnie, pokazując adekwatną formę w codziennych sytuacjach.
7. Pamięta, iż uczeń w spektrum nie zawsze rozumie konwencje społeczne – dlatego może wyrażać swoje opinie bardzo bezpośrednio nie z braku kultury, ale z potrzeby autentyczności. Zamiast reagować emocjonalnie, warto spokojnie wyjaśnić, dlaczego pewne słowa mogą być przykre lub niewłaściwe.

Komunikacja w spektrum autyzmu to nieustanny proces budowania mostu między dwoma światami. Zrozumienie, cierpliwość i konsekwencja w działaniu pozwalają stopniowo rozwijać umiejętności porozumiewania się, dając osobie w spektrum szansę na większą samodzielność, lepsze relacje i poczucie bycia zrozumianym.

Zapraszamy na szkolenie webinarowe pt. Komunikacja osób ze spektrum autyzmu – kluczem do ich funkcjonowania w społeczeństwie organizowane przez Niepubliczną Placówkę Doskonalenia nauczycieli PERFECTUS. Więcej szczegółów TUTAJ.

Bibliografia

• Błeszyński J., „Alternatywne i wspomagające metody komunikacji”, oficyna IMPULS, Kraków 2006
• Buława – Halasz J., Kompetencje komunikacyjne dziecka ze spektrum autyzmu, Pedagogical Contexts 2023, No. 1(20)
• Grycman M., Kaczmarek B., B., Podręczny słownik terminów AAC, Impuls, Kraków 2014
• Kubala – Kulpińska A., Alternatywne sposoby komunikacji w pracy pedagoga. Głos Pedagogiczny Listopad 2021
• Smyczek A., Bolon B. Bombińska – Domżał A. GuzikJ., Twoje znaki, moje słowa i zabawa już gotowa!, Stowarzyszenie „Mówić bez słów”, Kraków 2006

Autorka: Aleksandra Kubala-Kulpińska

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli