W przemyśle farmaceutycznym jodek potasu wykorzystywany jest przede wszystkim do otrzymywania preparatów doustnych, które mają uzupełniać niedobory jodu w organizmie. Oprócz tego jest składnikiem leków przeznaczonych do dezynfekcji niewielkich ran i otarć.
Nazwa polska: Jodek potasu
Nazwa łacińska: Kalii iodidum, Kalium iodatum
Jodek potasu- historia i zastosowanie w przeszłości
Jodek potasu należy do nieorganicznych związków chemicznych i określany jest jako sól potasowa kwasu jodowodorowego. W warunkach laboratoryjnych substancja może być wytwarzana w wyniku połączenia jodu z wodorotlenkiem potasu. Produktem reakcji jest związek o wysokiej czystości. Proces prowadzony na skalę przemysłową wymaga jednak wielu punktów kontroli, które mają zapobiegać przypadkowemu skażeniu produktu.
Jodek potasu został wynaleziony na początku dziewiętnastego wieku i stanowi dobre źródło stabilnego jodu. Wchodzi w skład płynu Lugola, który pierwotnie miał być zastosowany w leczeniu gruźlicy. Ostatecznie produkt nie wykazał skuteczności w terapii schorzenia, jednak później został wykorzystany w celu zapobiegania skutkom promieniowania radiacyjnego. W 1986 roku katastrofa elektrowni jądrowej w Czarnobylu spowodowała, iż podjęto decyzję o konieczności podania Polakom stabilnego jodu, w postaci tabletek z jodkiem potasu. Z uwagi na niewystarczającą ilość preparatu, gwałtownie zastąpiono go innym, tańszym- płynem Lugola. Z perspektywy czasu okazało się jednak, iż podanie jodu nie było konieczne i zostało spowodowane brakiem jasnych i pewnych informacji o skali katastrofy. w tej chwili cały obszar Polski jest dobrze zabezpieczony w tabletki z jodkiem potasu, które w razie ryzyka wystąpienia promieniowania zostałyby rozdane wśród ludności.
Wygląd i adekwatności fizykochemiczne
Jodek potasu jest białym lub prawie białym proszkiem, który nie posiada zapachu i może przyjmować postać drobnych, bezbarwnych kryształów. Substancja bardzo łatwo rozpuszcza się w wodzie i łatwo rozpuszcza się w glicerolu. Oprócz tego jest rozpuszczalna w etanolu 96%. Jodek potasu należy do niepalnych związków chemicznych i posiada słono-gorzki smak. Substancja topi się w temperaturze 681°C, a wrze w 1323°C. Gęstość jodku potasu, określanego wzorem chemicznym jako KI wynosi 3,12 g/cm3.
Jodek potasu- mechanizm działania i zastosowanie
Jodek potasu ma adekwatności przeciwzapalne i przeciwobrzękowe. Działa przeciwgrzybiczo i jest skuteczny w leczenie łagodnych postaci sporotrychozy, wywoływanej przez grzyba Sporothrix schenckii. Oprócz tego sprawdza się jako środek wykrztuśny i wchodzi w skład preparatów odkażających. Odpowiednia ilość jodu jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania i syntezy hormonów tarczycy. Zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia zapotrzebowanie osoby dorosłej na wspomniany pierwiastek waha się od 150 do 300 mikrogramów na dobę. Komórki nabłonkowe pęcherzyków tarczycowy wychwytują jod, który ulega utlenieniu dzięki peroksydazie jodkowej, co prowadzi do powstania jodu organicznego. W kolejnym etapie, część reszt tyrozynowych tyreoglobuliny zostaje ujodowana w pozycji 3, a częściowo także w pozycji 5 pierścienia aromatycznego. Ujodowane reszty tyrozynowe w procesie kondensacji oksydacyjnej przechodzą w kompleks tyroninowy z jego podstawowymi produktami: tyroksyną (T4) i trójjodotyroniną (T3).
Jodek potasu znajduje zastosowanie w leczeniu tępych urazów oraz przeciążeń mięśni i więzadeł. Sprawdza się w łagodzeniu stanów zapalnych, dodatkowo zmniejsza obrzęki i redukuje opuchliznę powstałą w wyniku zastoju limfy. Związek bywa dodawany do preparatów o działaniu wykrztuśnym. Jodek potasu przyjmowany doustnie w dawce 100 lub 200 mikrogramów, w przeliczeniu na jod, znajduje zastosowanie w zapobieganiu nawrotom wola po zakończeniu leczenia hormonami tarczycy lub po zabiegu jego chirurgicznego usunięcia.
Dodatkowo używany jest w leczeniu oraz profilaktyce wola w warunkach niedoboru jodu u noworodków, dzieci i młodzieży, a także w okresie ciąży i karmienia piersią. Związek wchodzi w skład płynu Lugola (Iodi solutio aquosa) oraz jodyny (Iodi solutio spirituosa). Pełni wówczas funkcję środka stabilizującego, który zapobiega powstawaniu jodowodoru w wyniku reakcji czystego jodu z wodą. Anion jodkowy reaguje z jodem cząsteczkowym, co prowadzi do powstania stabilnego anionu trójjodkowego. Proces wpływa na zwiększenie trwałości roztworów i redukuje drażniące adekwatności jodowodoru.
Jodek potasu- przeciwskazania i działania niepożądane
Według Farmakopei Polskiej XI jodek potasu stosuje się doustnie jako środek wykrztuśny, zapobiegający niedoborom jodu czy krótkotrwale hamujący pracę tarczycy w następujących dawkach:
- Dawka zwykle stosowana:
- Jednorazowa: 0,05-0,5 mg,
0,1-0,3 mg- w przypadku profilaktyki i zapobieganiu niedoborom
- Dobowa: 0,15-3,0 mg
- Dawka maksymalna:
- Jednorazowa: 2 mg
- Dobowa: 6 mg
Jodek potasu wchodzi w interakcję z radioaktywnym jodem, który wykorzystywany jest w leczeniu i diagnostyce chorób tarczycy. Zastosowany w połączeniu z kaptoprylem i enalapryl może powodować hiperkaliemię. Do wzrost potasu w organizmie może dochodzić również w przypadku jednoczesnego podawania surowca z lekami moczopędnymi takimi jak amiloryd, triamteren, czy z antagonistami aldosteronu. Dodatkowo jodek potasu nasila działanie chinidyny.
W okresie ciąży oraz karmienia piersią dochodzi do zwiększenia zapotrzebowania organizmu na jod. Ze względu na dużą wrażliwość tarczycy płodu i noworodka, należy jednak unikać podawania w ciąży i w okresie karmienia bardzo dużych dawek wspomnianego pierwiastka (rzędu mg). Wyjątkiem jest profilaktyczne blokowanie tarczycy wysokimi dawkami jodu po katastrofach nuklearnych.
W sytuacji, gdy istnieją duże ogniska wydzielania autonomicznego, może dochodzić do ujawnienia się nadczynności tarczycy spowodowanej doustnymi dawkami jodu, przekraczającymi 150 mikrogramów na dobę. Dodatkowo, u osób z predyspozycją do autoimmunologicznych chorób tarczycy, możliwe jest powstawanie przeciwciał przeciwko peroksydazie tarczycowej. Oprócz tego należy zachować ostrożność i umiar podczas stosowania preparatów z jodem, przeznaczonych do użytku zewnętrznego. Ich regularne wykorzystanie do dezynfekcji ran i otarć, może prowadzić do nadmiernej podaży tego pierwiastka. Co ważne, nie powinny być one używane do oczyszczania rozległych oraz otwartych ran. Szczególną ostrożność, podczas stosowania preparatów z jodem, powinny zachować osoby z nadczynnością tarczycy.
Wśród objawów przedawkowania jodku potasu wyróżnia się brązowe śluzówki, wymioty, bóle brzucha czy biegunkę. Oprócz tego może dochodzić do odwodnienia i wstrząsu. Przewlekłe przedawkowanie prowadzi do wystąpienia jodzicy, czyli zatrucia jodem, któremu towarzyszy: metaliczny smak w ustach, nieżyt nosa, zapalenie spojówek, podrażnienie śluzówek żołądka i oskrzeli, zmiany skórne takie jak pęcherze, zgrubienia, łuszczenie naskórka i obrzęk naczynioruchowy.
Niezgodności recepturowe
Jodek potasu w recepturze aptecznej wykorzystywany jest do otrzymywania leków do użytku wewnętrznego oraz zewnętrznego. Znajduje zastosowanie przy sporządzaniu roztworów, mikstur, maści i kropli do oczu. Surowiec, pomimo dobrej rozpuszczalności, może jednak tworzyć niezgodności recepturowe z innymi substancjami w określonym rozcieńczeniu. Połączenie roztworu jodku potasu o stężeniu równym lub wyższym niż 5% z fosforanem kodeiny (0,3%), siarczanem chininy (0,1%), chlorowodorkiem morfiny (0,2%), chlorowodorkiem papaweryny (0,2%) lub chlorowodorkiem efedryny prowadzi do wytrącenia osadu. Między jodkiem potasu, a każdym z wymienionych surowców zachodzi reakcja podwójnej wymiany, która powoduje powstanie nierozpuszczalnych związków. Proces może wymagać czasu i bardzo często jest widoczny dopiero po upływie dwóch godzin.
Jodyna
Rp.
Kalii iodidum 1,0
Iodum 3,0
Aq. dest. 6,0
Ethanolum 96st. 90,0
M.f.sol.
Płyn Lugola
Rp.
Kalii iodidum 2,0
Iodum 1,0
Aq. dest. 97,0
M.f.sol.
Jodek potasu wykorzystywany jest do otrzymywania dwóch popularnych mieszanin- płynu Lugola i jodyny. Związek pełni funkcję pomocniczą i daje możliwość łatwego rozpuszczenia jodu w obydwu rozpuszczalnikach. Wykonanie preparatów rozpoczyna się od sporządzenia stężonego roztworu jodku potasu w wodzie. Umożliwia on otrzymanie klarownego roztworu jodu, który następnie łączy się z odpowiednim rozpuszczalnikiem. Warto pamiętać, iż dodatek wody, w przypadku wykonywania jodyny, jest konieczny, jednak nie zawsze bywa uwzględniony na recepcie.
Opracowała: Aleksandra Wójtowicz
Bibliografia:
- Związki jodu w recepturze aptecznej. Aptekarzpolski.pl. Dostęp na dzień 15.07.24r. https://www.aptekarzpolski.pl/receptura/zwiazki-jodu-w-recepturze-aptecznej/
- Jodid 200. Charakterystyka produktu leczniczego.
- Farmakopea Polska XI. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2017
- Farmakopea Polska X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2014
- Jodek potasu. Amara.pl. Dostęp na dzień 15.07.24 r. https://amara.pl/katalog-produktow/substancje-do-receptury-aptecznej/substancje-do-receptury-aptecznej-sypkie/kalii-iodidum/
- Jodek potasu – brać czy nie brać? Oto jest pytanie! Receptura.pl. Dostęp na dzień 15.07.24 https://receptura.pl/jodek-potasu-brac-czy-nie-brac-o-to-jest-pytanie/
- Gajewska M., Sznitowska M. Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji.Gdański Uniwersytet Medyczny. Gdańsk 2012
- Krówczyński L., Jachowicz R. Ćwiczenia z receptury. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1998
