Nowe unijne karty mają ułatwić mobilność i dostęp do usług w całej Europie ponad 100 mln obywateli z niepełnosprawnościami. Czy jesteśmy świadkami przełomu w budowie Europy bez barier?
W granicach Unii Europejskiej żyje ok. 101 mln osób powyżej 16. roku życia, którym formalnie przyznano status osoby z niepełnosprawnością. Oznacza to, iż niemal co czwarty dorosły obywatel napotyka na istotne przeszkody w realizowaniu swoich podstawowych praw – od edukacji i zatrudnienia po ochronę zdrowia i uczestnictwo w kulturze.
Statystyki nie pozostawiają złudzeń. Blisko połowa osób z niepełnosprawnościami odczuwa dyskryminację, 1 na 5 młodych dorosłych w wieku od 20 do 26 lat pozostaje bez pracy, a niemal co trzecia osoba walczy z ryzykiem ubóstwa lub marginalizacji społecznej. Co więcej, aż 1 na 5 uczniów z tej grupy przerywa naukę przedwcześnie – dwukrotnie częściej niż ich pełnosprawni rówieśnicy.
W odpowiedzi na te wyzwania Komisja Europejska w 2021 r. przyjęła kompleksową Strategię na rzecz praw osób niepełnosprawnych na lata 2021–2030, która ma stanowić fundament dla prawdziwie inkluzywnej Europy. Jednym z kluczowych elementów tego planu są dwie ogólnoeuropejskie karty – Europejska Karta Niepełnosprawności oraz Europejska Karta Parkingowa dla osób niepełnosprawnych.
Dokument, który otwiera drzwi
We wszystkich 27 krajach członkowskich funkcjonują dziś krajowe systemy orzekania o niepełnosprawności i wydawania odpowiednich kart. Problem w tym, iż dokumenty te często nie są uznawane poza granicami danego państwa. Nowa Europejska Karta Niepełnosprawności nie zastąpi kart krajowych, ale stanie się ich uzupełnieniem – uniwersalnym dowodem statusu, który ma być honorowany na terenie całej UE.
Dostępna będzie zarówno w wersji fizycznej, jak i cyfrowej. Jej głównym celem jest ułatwienie transgranicznych podróży oraz zagwarantowanie osobom z niepełnosprawnościami takiego samego traktowania, jakiego doświadczają obywatele państw goszczących.
Karta parkingowa – wspólny format, wspólne prawa
Drugim filarem tej reformy jest nowa Europejska Karta Parkingowa dla osób niepełnosprawnych, która całkowicie zastąpi istniejące karty krajowe. Wprowadzenie jednolitego formatu ma zakończyć dotychczasowe niejasności i różnice w dostępie do przywilejów parkingowych między państwami członkowskimi.
Karta zapewni dostęp do uprzywilejowanych miejsc postojowych, umożliwi korzystanie z przedłużonego czasu parkowania i specjalnych taryf oraz pozwoli wjeżdżać do stref z ograniczonym ruchem. W efekcie osoby z niepełnosprawnościami zyskają większą swobodę przemieszczania się niezależnie od kraju pobytu.
Zniżki, ułatwienia, priorytety – konkretne korzyści
Obie karty mają stanowić realne narzędzie poprawy jakości życia. Posiadacze dokumentów będą mogli liczyć na szereg udogodnień, takich jak:
- bezpłatny lub ulgowy wstęp na wydarzenia kulturalne i sportowe;
- priorytetowe wejście i skrócony czas oczekiwania;
- prawo do pomocy osobistej;
- możliwość wprowadzenia psa asystującego;
- dostępność przewodników dźwiękowych i wizualnych;
- wsparcie w zakresie mobilności;
- rozszerzone miejsca parkingowe i specjalne opłaty;
- ułatwiony dostęp do stref ograniczonego ruchu.
Zgodnie z założeniami Komisji, karty będą wydawane przez krajowe organy w każdym państwie UE. To one również będą określać szczegółowe kryteria przyznawania uprawnień. Ich dostępność planowana jest do 2028 r., a państwa członkowskie już teraz wdrażają odpowiednie ramy prawne i administracyjne, umożliwiające wydawanie dokumentów.
Silna strategia, szeroka perspektywa
Koncepcja kart jest tylko jednym z wielu elementów unijnej strategii na rzecz równości. Nowa dekada działań ma zapewnić osobom z niepełnosprawnościami możliwość pełnego uczestnictwa w społeczeństwie – niezależnie od płci, wieku, pochodzenia etnicznego, wyznania czy orientacji seksualnej.
Strategia opiera się na założeniach Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych i obejmuje zarówno osoby z widocznymi, jak i niewidocznymi niepełnosprawnościami – od fizycznych po sensoryczne i intelektualne. Uwzględnia także ryzyko wielorakiej dyskryminacji, z jakim borykają się np. kobiety, uchodźcy, osoby starsze czy dzieci z niepełnosprawnością.
Jej cele są jasno określone:
- zagwarantowanie równych szans i dostępu do edukacji, zatrudnienia, usług zdrowotnych i wymiaru sprawiedliwości;
- umożliwienie decydowania o miejscu i formie życia;
- eliminacja barier infrastrukturalnych i społecznych;
- promowanie samodzielności i deinstytucjonalizacji;
- wzmacnianie roli UE jako globalnego lidera w zakresie praw osób z niepełnosprawnościami.
Sztandarowe inicjatywy – od idei do działania
Strategia przewiduje realizację szeregu flagowych projektów, które mają przełożyć się na realną zmianę:
- AccessibleEU – centrum wiedzy i najlepszych praktyk w zakresie dostępności (funkcjonujące od końca 2022 r.).
- Europejska Karta Niepełnosprawności – wdrożenie karty we wszystkich krajach UE (inicjatywa zainicjowana w 2023 r.).
- Wytyczne dotyczące samodzielnego życia – poprawa warunków mieszkaniowych w lokalnych społecznościach (rok 2023).
- Program wysokiej jakości usług społecznych – dla osób z niepełnosprawnościami (2024).
- Pakiet wspierający zatrudnienie – inicjatywa na rzecz poprawy sytuacji na rynku pracy (druga połowa 2022 r.).
- Platforma ds. Niepełnosprawności – sieć współpracy między państwami członkowskimi, organizacjami pozarządowymi i KE.
- Nowa strategia kadrowa KE – działania na rzecz różnorodności i integracji osób niepełnosprawnych.
Europa bez barier – wspólny cel
Realizacja założeń strategii opiera się na ścisłej współpracy między Komisją Europejską a państwami członkowskimi. Unia wzywa kraje do aktywnego zaangażowania się w przygotowanie krajowych planów działania i dostosowanie ich do wymagań Konwencji ONZ. Tym samym, Bruksela nie tylko wyznacza kierunek, ale oczekuje od wszystkich uczestników wspólnoty realnych działań.
Dzięki nowym kartom oraz szeroko zakrojonym inicjatywom, UE zbliża się do idei, w której każdy obywatel – niezależnie od stopnia sprawności – ma prawo do życia bez ograniczeń. Trudno o bardziej wymowny dowód, iż idea równości wciąż pozostaje jednym z filarów europejskiego projektu.
