Od stanu niepohamowanej euforii po nastrój dominującego smutku. Zaburzenie afektywne dwubiegunowe to niezwykle podstępne, trudne do zdiagnozowania schorzenie, które wywołuje u chorego pełne spektrum emocji i uczuć. Jakie są objawy choroby afektywnej dwubiegunowej? Jak zachowuje się pacjent dwubiegunowy? Do czego może doprowadzić nieleczone zaburzenie i czy istnieje możliwość pełnego wyzdrowienia? Między innymi o tych tematach porozmawialiśmy z naszym gościem, specjalistą w zakresie psychiatrii i psychoterapii – lek. med. Pawłem Brudkiewiczem z Centrum Dobrej Terapii w Krakowie.
Czym jest zaburzenie afektywne dwubiegunowe?
Choroba afektywna dwubiegunowa, w uproszczeniu ChAD, może być również nazywana depresją dwubiegunową, ponieważ wiele zdiagnozowanych przypadków związanych jest z nawracającymi, często lekoopornymi epizodami depresyjnymi. Głównym wyróżnikiem pomiędzy klasycznym ujęciem depresji a zaburzeniem afektywnym dwubiegunowym są występujące epizody depresyjne, przeplatane epizodami hipomaniakalnymi i maniakalnymi. Pomiędzy nimi zwykle pojawia się także okres remisji, czyli brak objawów choroby u pacjenta lub też ich znaczące osłabienie.
ChAD dzieli się na poszczególne typy, gdzie ważne kryterium stanowią częstotliwość i różnorodność pojawiających się epizodów. W typie I pojawiają się epizody depresyjne przełamywane co najmniej jednym bądź też kilkoma epizodami maniakalnymi. Typ II charakteryzuje się występowaniem epizodów depresyjnych oraz co najmniej jednym bądź też kilkoma epizodami hipomaniakalnymi.
Wyróżnia się także Cyklotymię, która jest stanem przewlekłym, gdzie dystymia (okres chronicznego utrzymywania się pojedynczych objawów depresji, który jednak nie podlega tradycyjnym kryteriom tego zaburzenia) jest przeplatana stanami hipomanii.
Do rzadszych obrazów choroby dwubiegunowej należą także: mania dwubiegunowa, gdzie występują wyłącznie epizody maniakalne bądź też hipomaniakalne oraz ChAD, choroba dwubiegunowa z szybką zmianą faz (rapid cycling), wówczas, stan pacjenta zmienia się z wysoką częstotliwością lub przechodzi bezpośrednio z jednego w drugi.
Spektrum choroby afektywnej dwubiegunowej – depresja w ChAD
Stany depresyjne w przebiegu ChAD są podobne do znanej powszechnie depresji nawracającej (jednobiegunowej). Charakteryzują się natłokiem i gonitwą myśli. Pacjent dwubiegunowy jest drażliwy i labilny emocjonalnie. To również między innymi częste urojeniowe poczucie winy, utrata euforii życia, zmniejszenie witalności i codziennej aktywności. Te codzienne wahania mogą przejawiać się na przykład poprzez zmniejszenie popędu seksualnego czy też nadmierną senność.
Przy chorobie dwubiegunowej depresja może występować spontanicznie lub też funkcjonować jako stan następujący po epizodach maniakalnych czy hipomaniakalnych, o których poniżej.
Choroba afektywna dwubiegunowa i zespół maniakalny
W przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej pojawią się epizody maniakalne. To stan charakteryzujący się zwiększonym poczuciem własnej wartości chorego. Pacjent dwubiegunowy w sposób nadmiernie optymistyczny ocenia swoje bieżące położenie, a także perspektywę przyszłości.
Przy okazji epizodów maniakalnych stan pacjenta jest nadmiernie „wesołkowaty”. Jego przesadnie entuzjastyczne zachowania mogą być drażliwe dla innych. Kreatywność i pomysły chorego są często irracjonalne.
Jak podkreśla dr Brudkiewicz, osoby z chorobą są w stanie maniakalnym tak mocno przekonane o własnej nieomylności, o korzyściach płynących z podejmowanych przez nie działań, iż w przypadku prób wyperswadowania niektórych potencjalnych aktywności czy zachowań, reagują drażliwie lub agresywnie. Często na skutek kompulsywnie podejmowanych działań popadają w konflikty na gruncie rodzinnym. Napięciu ulegają też ich relacje z innymi ludźmi.
Mania lub hipomania charakteryzuje się również obniżonym poziomem kontroli. Im bardziej te stany są nasilone, tym bardziej zachowania bądź też wypowiedzi chorego mogą być niekontrolowane.
Częstymi objawami nadchodzących epizodów maniakalnych są także wyraźne zmiany zachowań w życiu codziennym. Objawy manii to między innymi:
- zmniejszona potrzeba snu,
- nadmierna gadatliwość (słowotok),
- zmniejszony apetyt,
- wzmożona aktywność seksualna,
- problemy z koncentracją,
- skłonność do podejmowania zachowań ryzykownych.
Nieposkromiona i niepohamowana euforia, czyli hipomania w ChAD
Jednym z ważnych, a jednocześnie niezwykle zagadkowych elementów zaburzenia afektywnego dwubiegunowego jest występowanie stanów hipomaniakalnych. To epizody, które charakteryzują się stanem euforii i zwiększonej aktywności na wielu różnych polach. W przeciwieństwie do epizodów maniakalnych w przypadku hipomanii mówimy o mniej nasilonych objawach, trwających krócej, u pacjenta również nie występują objawy psychotyczne.
W hipomanii pacjent dwubiegunowy cieszy się nadmiernie dobrym nastrojem, jest nadmiernie kreatywny, gadatliwy, bardziej pobudzony. Pojawia się euforia. Chory ma także większą skłonność do kontaktu z innymi ludźmi.
Jak zauważa ekspert Radiokliniki, w epizodach hipomaniakalnych pacjent dwubiegunowy może manifestować ten stan na szereg różnych sposobów. O ile niektóre z nich nie należą do grupy zachowań ryzykownych, na przykład kolorowy ubiór, podwyższenie nastroju, o tyle niekontrolowane zakupy, nieplanowane, zaskakujące podróże czy też wyższa skłonność do używania substancji psychoaktywnych – ten zestaw zachowań może wpłynąć negatywnie na szereg aspektów życia pacjenta.
Kiedy czyta się o hipomanii, jej łagodna forma mogłaby być pożądana przez każdego z nas. Problem polega na tym, iż po każdym takim epizodzie, następuje „zjazd”. A im większy stan hipomaniakalny, tym większe epizody depresyjne, które także i niewątpliwie wystąpią. Trzeba nadmienić, iż nie jest możliwe utrzymanie ciągłego stanu hipomanii.
Czas trwania poszczególnych epizodów
Jak tłumaczy dr Paweł Brudkiewicz, okres wyszczególnionych epizodów pojawiających się w przypadku zaburzenia afektywnego dwubiegunowego jest diagnostycznie klarowny.
Żeby rozpoznać chorobę dwubiegunową, należy odnotować wystąpienie przynajmniej jednego epizodu hipomaniakalnego, który trwał nie mniej niż cztery dni. W przypadku, kiedy depresja jest adekwatnie rozpoznana, mówimy o przynajmniej dwutygodniowym okresie jej trwania. Należy nadmienić, iż długość epizodów jest różna i bardzo często indywidualna. Zmienia się także częstotliwość ich występowania, na przykład wraz ze zmianą obrazu klinicznego danego pacjenta pojawia się więcej epizodów depresyjnych, natomiast zmniejszają się okresy manii bądź też hipomanii.
Jak wyraźnie podkreśla doktor Brudkiewicz, zmiana lub obniżenie nastroju nie jest tożsame z rozpoznaniem wystąpienia choroby afektywnej dwubiegunowej: Czym innym są wahania nastroju, a czym innym zaburzenia na gruncie afektywnym dwubiegunowym. Wahania nastroju występują w ciągu jednego bądź też kilku dni i są absolutną normą. W przypadku choroby dwubiegunowej mówimy o wyraźnych i naprzemiennie występujących epizodach depresyjnych, maniakalnych, czy hipomaniakalnych.
Choroba dwubiegunowa i czynniki zmian fazy
Przebieg choroby, a co za tym idzie – zmiana fazy w przypadku ChAD, w dużym stopniu jest uzależniona od zmian neurobiologicznych i neuroprzekaźnikowych.
Innymi aspektami są motywy ochronne i wyzwalające. Do czynników ochronnych zaliczamy między innymi sieć wsparcia społecznego, stabilną sytuację finansową i zawodową. To również posiadanie szerokiej gamy zainteresowań – rozwinięty obszar gwarantujący przyjemność.
Czynniki zwiększające ryzyko w przebiegu ChAD, to wszystkie sytuacje odwrotne. Na przykład: występująca samotność, nadużywanie substancji psychoaktywnych, trudności edukacyjne i zawodowe bądź też zaburzenia w relacjach intymnych.
Przyczyny choroby dwubiegunowej – u kogo i kiedy występuje choroba?
Jednym z wyraźnych i dobrze udokumentowanych klinicznie aspektów występowania choroby afektywnej dwubiegunowej są czynniki dziedziczne, predyspozycje genetyczne. Jak podkreśla doktor Brudkiewicz, w przypadku ChAD nie dziedziczymy samej choroby, ale jedynie i aż skłonności do jej wystąpienia. o ile do tych skłonności dokooptujemy niekorzystne czynniki rodzinne, osobowościowe czy społeczne, wówczas może dojść do rozwoju zaburzenia. Najczęściej dotyczy to okresu nastoletniego, późno-nastoletniego, między 20. a 30. rokiem życia. Zdarzają się również przypadki wystąpienia tzw. późnej depresji dwubiegunowej.
Ekspert Radiokliniki zwraca również uwagę na ważność innego, bezpiecznego środowiska, w przypadku, kiedy dziecko dorasta w domu, w którym może występować zaburzenie afektywne dwubiegunowe. Małoletni wymaga wówczas szczególnej ochrony i odnalezienia adekwatnego miejsca, które będzie stanowiło przyczółek normalności na przykład wobec zmiennych stanów rodzica. Zaniedbanie tej sytuacji może doprowadzić do rozwoju i nasilenia choroby afektywnej dwubiegunowej, szczególnie biorąc pod uwagę dziedziczność tego schorzenia.
Rozpoznanie choroby afektywnej dwubiegunowej
Z perspektywy specjalistów adekwatnie rozpoznanie choroby dwubiegunowej jest niezwykle trudne. Zdarza się, iż pacjent dwubiegunowy przez wiele lat jest poddawany niewłaściwej terapii lekowej. Wynika to między innymi z faktu, iż w niektórych przypadkach epizody maniakalne bądź też hipomaniakalne są krótkotrwałe. Co za tym idzie, nie zostają adekwatnie rozpoznane, zdiagnozowane i przebadane. W konsekwencji pacjent dwubiegunowy może być poddawany terapii związanej z leczeniem depresji, gdzie pojawiające się epizody chorobowe są łatwiejsze do zidentyfikowania.
Rozpoznanie choroby dwubiegunowej opiera się głównie na dokładnym badaniu psychiatrycznym, czyli ocenie obecnego stanu psychicznego pacjenta oraz na dogłębnym prześledzeniu dotychczasowego funkcjonowania chorego, jego samopoczucia w ciągu lat, przyjrzeniu się ewentualnie pojawiającym się epizodom maniakalnym czy hipomaniakalnym.
Jak podkreśla doktor Brudkiewicz, niejednokrotnie stosowane są również dodatkowe narzędzia kwestionariuszowe, takie jak między innymi kwestionariusz hipomanii HCL–32, gdzie dzięki kilkudziesięciu pytań można usystematyzować wiedzę na temat ewentualnego występowania u pacjentów epizodów hipomaniakalnych. Zdarza się, iż do adekwatnej diagnozy potrzebne jest także osobne badanie psychologiczne, szczególnie wtedy, kiedy podejrzewa się dodatkowe zaburzenia na gruncie osobowości.
Czasami bywa przydatne badanie pod kątem uzależnień od substancji psychoaktywnych. Osoby z ChAD są zdecydowanie bardziej narażone na tego typu zagrożenia. W innych przypadkach możliwe są również badania neuroobrazowe, gdzie zwracamy uwagę na współwystępujące inne zaburzenia psychiczne, na przykład zaburzenia lękowe.
Leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej – okres remisji
Remisja, czyli stan eutymii (wyrównanego nastroju), jest celem terapeutycznym w przypadku leczenia zaburzenia dwubiegunowego. Do tego efektu używa się szeregu medykamentów, ponieważ leczenie ChAD to przede wszystkim adekwatna diagnoza i odpowiednio dobrana terapia farmakologiczna.
Głównie stosuje się leki stabilizujące nastrój, rzadziej leki przeciwdepresyjne. Po rozpoznaniu choroby dwubiegunowej następuje etap uczenia się razem z pacjentem i jego rodziną, zarządzania leczeniem, aby było ono stosownie modyfikowane w zależności od zmiany fazy.
Jak podkreśla doktor Brudkiewicz, kluczowe jest jak najwcześniejsze wykrycie zmiany fazy i interwencja farmakologiczna. Wszystko po to, aby jak najdłużej utrzymać stan remisji.
Lekiem, który często daje pożądane efekty przy zaburzeniu afektywnym dwubiegunowym, jest Lit, jednak u wielu pacjentów farmakoterapia przebiega w sposób dynamiczny i należycie modyfikowany.
W przypadku leczenia zaburzeń afektywnych dwubiegunowych medykamenty przeciwdepresyjne najczęściej są nieskuteczne czy wręcz szkodliwe. Niewłaściwy dobór leków może doprowadzić do niekontrolowanej zmiany fazy z obszarów depresyjnych do maniakalnych bądź też hipomaniakalnych.
W przypadku zaburzenia afektywnego dwubiegunowego najczęściej potrzebny jest rodzaj pracy zespołowej, zarówno na poziomie diagnostycznym, jak i na podłożu terapeutycznym. Fundamentem jest farmakoterapia, ale równie ważnym elementem jest psychoedukacja pacjenta i jego rodziny.
Należy wyraźnie podkreślić, iż choroba afektywna dwubiegunowa jest zaburzeniem nieuleczalnym. Warto również nadmienić, iż ignorowanie pojawiających się symptomów, występujących epizodów bądź też nieleczenie postępujących objawów może doprowadzić do wielu niekorzystnych konsekwencji w życiu pacjenta. W przypadku hipomanii to między innymi: pogorszenie relacji społecznych, kontaktów rodzinnych, utrata pracy, pojawienie się ryzykownych kontaktów seksualnych czy też niekontrolowanych zakupów aż po skrajne emocjonalne stany w przypadku występowania epizodów depresyjnych (próby samobójcze).
Osoby z nieleczoną depresją dwubiegunową bardzo często gorzej dbają o swoje zdrowie. Mają problemy z dietą, aktywnością ruchową, częściej palą papierosy bądź też sięgają po alkohol czy inne substancje psychoaktywne. Muszą liczyć się z niekorzystnymi konsekwencjami takiego postępowania.
W przypadku leczenia choroby afektywnej dwubiegunowej stosuje się również psychoterapię, adekwatnie dostosowaną do zaawansowania choroby pacjenta dwubiegunowego. W skrajnych przypadkach leczenie to również elektrowstrząsy czy też hospitalizacja psychiatryczna. Jednak niezwykle istotnym elementem leczenia ChAD jest psychoedukacja, o której poniżej.
Jak radzić sobie z chorobą? – rola rodziny a dwubiegunowość
Jak adekwatnie funkcjonować z osobą ze zdiagnozowaną chorobą afektywną dwubiegunową? Ważnym ogniwem w tym aspekcie jest wspomniana wyżej psychoedukacja. To nauka pacjenta oraz jego najbliższych w zakresie specyfiki ChAD, poznanie strategii leczenia, rozróżnienie występujących epizodów, czy też i przede wszystkim, skuteczne rozpoznania poprzedzających dany epizod objawów. Wszystko po to, aby jak najwcześniej zapobiec nadchodzącemu okresowi depresji czy manii.
Jednym z założeń psychoedukacji jest wykrywanie pierwszych objawów zmiany fazy. Na przykład pacjent dwubiegunowy jest w stanie remisji i zaczyna u niego występować zmniejszona potrzeba snu bądź też pojawia się nadmierna męczliwość. Głównym założeniem medycyny w ogóle jest jak najszybsze wykrycie zmiany i jak najwcześniejsza interwencja.
Ważna w psychoedukacji jest również informacja na linii: rodzina – najbliżsi – pacjent – specjalista w zakresie zachodzących zmian w zachowaniu pacjenta, kiedy przyjmuje on polecone medykamenty. Wówczas, w zależności od funkcjonowania chorego, dana terapia jest należycie modyfikowana.
Kiedy pacjent dwubiegunowy doświadcza stanu hipomaniakalnego, wówczas nie ma poczucia choroby lub cierpienia. Wtedy detektorem tego stanu najczęściej jest rodzina.
Choroba afektywna dwubiegunowa. Podcast do wysłuchania
Więcej na temat ChAD w podcaście portalu Radioklinika. Czym jest choroba afektywna dwubiegunowa? Jak zachowuje się pacjent dwubiegunowy? W jaki sposób kontrolować objawy manii lub depresji? Między innymi o tych aspektach porozmawialiśmy z naszym gościem.
Doktor Paweł Brudkiewicz – specjalista psychiatra, psychoterapeuta, lekarz z kilkunastoletnim doświadczeniem zawodowym (w tym w zakresie medycyny somatycznej). Absolwent studiów dziennych na Wydziale Lekarskim UJ CM. Doświadczenie zawodowe zdobywał m.in. w Katedrze i Klinice Psychiatrii UJ CM i w Specjalistycznym Szpitalu im. dr. J. Babińskiego w Krakowie. Uczestnik licznych kursów, konferencji i warsztatów. Założyciel i redaktor naczelny czasopisma specjalistycznego „Medycyna Praktyczna – Psychiatria”. Jego zainteresowania kliniczne obejmują: medycynę snu (bezsenność i inne zaburzenia snu), zaburzenia afektywne (depresja, choroba afektywna dwubiegunowa), lękowe (nerwice), zaburzenia osobowości, ADHD u dorosłych, psychofarmakologię, psychoedukację, motywację osób uzależnionych do podjęcia terapii odwykowej oraz pomoc w problemach, które legły u podłoża uzależnienia. Ceni zaangażowanie rodziny w leczenie pacjenta. Przyjmuje w Centrum Dobrej Terapii w Krakowie.
