Zarządzanie przeciążeniem sensorycznym w środowisku szkolnym: Poradnik dla nauczycieli i rodziców

W klasie

Pani Magda, nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej, już od rana czuła, iż coś jest nie tak. Kuba, jej uczeń z autyzmem, siedział skulony przy ławce, nerwowo pocierając rękawy bluzy. Na przerwie nie wyszedł z klasy, a gdy rozpoczęła się lekcja muzyki – zaczął płakać i zakrywać uszy. Reszta uczniów patrzyła zdezorientowana, a pani Magda, mimo doświadczenia, nie wiedziała, co zrobić. Dopiero po rozmowie z mamą chłopca dowiedziała się, iż rano w autobusie ktoś puścił bardzo głośną muzykę, a potem w szkole Kuba trafił na dźwięk wiertarki z remontowanego korytarza i mocny zapach środka czyszczącego. Dla niej – to były drobnostki. Dla Kuby – to był już za dużo.

Ten dzień zakończył się jego wybuchem złości i wyjściem z klasy w panice. A przecież nie był „niegrzeczny”. Był po prostu przeciążony.

„Nie jestem zbyt wrażliwy. Po prostu żyję w świecie, który zbyt często mnie przytłacza” – pisze Jennifer Kemp w książce The Neurodivergence Skills Workbook for Autism and ADHD, oddając głos tym, których układ nerwowy inaczej przetwarza bodźce. W szkolnym zgiełku, hałasie i chaotycznej dynamice codzienności łatwo przeoczyć, jak głęboko przeciążenie sensoryczne wpływa na funkcjonowanie dzieci neuroatypowych, szczególnie uczniów z autyzmem.

Czym jest przeciążenie sensoryczne?

Przeciążenie sensoryczne to stan, w którym układ nerwowy jest przytłoczony nadmiarem bodźców – dźwiękowych, wzrokowych, zapachowych, dotykowych czy ruchowych. Dziecko z autyzmem może zareagować intensywnym stresem na to, co dla innych pozostaje niezauważalne – szum świetlówki, zapach perfum, szelest papieru, drgania odgłosów kroków na korytarzu.

„Nasze zmysły nie działają w odizolowanych komorach. Przeciążenie może się wydarzyć, gdy wiele kanałów sensorycznych aktywuje się jednocześnie i nie mamy strategii filtrowania” – pisze Monique Mitchelson, współautorka poradnika.

W kontekście szkolnym przeciążenie sensoryczne może skutkować:

• nagłym wycofaniem się ucznia,
• trudnościami w koncentracji,
• zachowaniami trudnymi (krzyk, płacz, autoagresja),
• zamrożeniem (tzw. freeze response).

Autyzm a bodźce – indywidualne reakcje

Każde dziecko ze spektrum autyzmu ma unikalny profil sensoryczny. Niektóre dzieci są nadwrażliwe, inne – podwrażliwe. Jedne unikają bodźców, inne ich poszukują. najważniejsze jest uważne obserwowanie ucznia, dokumentowanie jego reakcji i tworzenie zindywidualizowanego profilu sensorycznego.

„Zamiast pytać, dlaczego dziecko tak się zachowuje, zapytajmy: jakie bodźce mogły do tego doprowadzić?” – sugeruje Jennifer Kemp.

Jak rozpoznać przeciążenie sensoryczne w szkole?

Typowe sygnały to:

• trzymanie się za uszy lub oczy,
• niepokój, rozdrażnienie bez jasnej przyczyny,
• nadmierna potrzeba ruchu lub przeciwnie – bezruch,
• odmowa uczestnictwa w zajęciach (np. plastycznych, muzycznych),
• unikanie konkretnych miejsc w klasie lub szkole.

Warto zwracać uwagę na momenty przejścia (wejście do klasy, przerwy, dzwonek), które dla dzieci z autyzmem są szczególnie trudne sensorycznie.

Adaptacje sensoryczne w szkole – praktyczne strategie

Zarządzanie przeciążeniem sensorycznym wymaga planowania i empatii. Oto sprawdzone sposoby rekomendowane przez specjalistki:

1. Strefy wyciszenia

Stwórz miejsce w klasie lub szkole, gdzie dziecko może się schować, wyciszyć i regulować emocje. Może to być kącik z miękkim oświetleniem, słuchawkami wygłuszającymi, kocem obciążeniowym lub zabawkami sensorycznymi.

2. Elastyczny plan dnia

Pozwól na przerwy sensoryczne. Uczeń może mieć prawo wyjścia z klasy w razie potrzeby, a nauczyciel wspiera go w powrocie do nauki.

3. Ograniczanie hałasu i światła

Unikaj fluorescencyjnego światła. Zastosuj lampki LED, rolety w oknach, dywaniki tłumiące dźwięk, filtry na świetlówki.

4. Wsparcie w czasie przejść i zmian

Uczniowie z autyzmem często gorzej radzą sobie z nagłymi zmianami. Pomocne są:
– plany wizualne,
– zapowiedzi słowne („Za 5 minut pójdziemy na świetlicę”),
– symbole lub piktogramy przedstawiające kolejne kroki.

5. Uważność na dotyk i zapachy

Nie zmuszaj dziecka do pracy z materiałami, które budzą jego opór (klej, farby, glina). Unikaj intensywnych zapachów (np. odświeżaczy powietrza).

Współpraca nauczycieli i rodziców

Wspólne tworzenie planu wsparcia sensorycznego jest kluczowe. Rodzic zna swoje dziecko najlepiej – wie, co pomaga mu się uspokoić, czego unikać, jak reaguje na określone sytuacje. Nauczyciel może obserwować reakcje dziecka w szkolnym kontekście i modyfikować środowisko klasowe.

Warto włączyć do współpracy pedagoga specjalnego, terapeutę integracji sensorycznej, psychologa szkolnego oraz asystenta ucznia, jeżeli taki jest.

Poniżej podajemy przykładową checklistę dla nauczyciela do wykorzystania w klasie.

✅ Checklista: Jak wspierać ucznia z autyzmem w przeciążeniu sensorycznym – dla nauczycieli

🔍 1. Obserwacja i rozpoznanie sygnałów przeciążenia

• Czy uczeń często zakrywa uszy lub oczy?
• Czy zauważam nagłe zmiany nastroju po przerwach lub zmianach sal?
• Czy dziecko unika określonych miejsc, zajęć lub materiałów (np. plasteliny, hałaśliwej muzyki)?
• Czy uczniowi zdarzają się wybuchy złości lub zamrożenie (brak reakcji)?

🛠 2. Dostosowanie środowiska klasy

• Czy w klasie są miejsca wyciszenia (np. kącik sensoryczny, namiot, poduszki)?
• Czy oświetlenie jest przyjazne sensorycznie (np. lampki zamiast jarzeniówek)?
• Czy poziom hałasu jest kontrolowany (np. słuchawki wygłuszające, maty dźwiękochłonne)?
• Czy zredukowano jaskrawe lub migające bodźce wzrokowe?

📆 3. Planowanie dnia z uwzględnieniem przerw sensorycznych

• Czy uczeń ma możliwość przerwy sensorycznej w razie potrzeby?
• Czy plan dnia jest przewidywalny i wspierany wizualnie (np. dzięki piktogramów)?
• Czy zapowiadam zmiany i przejścia z wyprzedzeniem („Za 5 minut idziemy na świetlicę”)?

🤝 4. kooperacja i komunikacja

• Czy utrzymuję regularny kontakt z rodzicami ucznia?
• Czy znam profil sensoryczny dziecka (nadwrażliwość, podwrażliwość)?
• Czy współpracuję z pedagogiem specjalnym lub terapeutą integracji sensorycznej?
• Czy uczniowie w klasie uczą się empatii i rozumienia różnic?

💡 5. Gotowość na sytuacje kryzysowe

• Czy wiem, co pomaga uczniowi się wyciszyć?
• Czy mam ustalony plan działania w przypadku przeciążenia (np. bezpieczne miejsce, osoba wspierająca)?
• Czy unikam karania dziecka za zachowania wynikające z przeciążenia?

🎯 Wskazówka: Wydrukuj tę checklistę i trzymaj w dzienniku nauczyciela lub tablicy pomocniczej. Dostosuj ją do konkretnego ucznia i aktualnych potrzeb w klasie.

Podsumowanie

Przeciążenie sensoryczne w szkole to realny problem, który może uniemożliwić dziecku z autyzmem uczestnictwo w edukacji na równych prawach. Odpowiednie adaptacje sensoryczne, empatia nauczycieli i otwartość na potrzeby ucznia mogą sprawić, iż szkoła stanie się dla niego bezpiecznym miejscem.

„Nie chodzi o to, by dziecko przystosować do świata. Chodzi o to, by świat nauczył się wspierać dzieci o różnej neurobiologii” – podsumowuje Monique Mitchelson.

Najczęściej zadawane pytania

Czy każde dziecko z autyzmem doświadcza przeciążenia sensorycznego?
Nie każde, ale bardzo wiele dzieci neuroatypowych walczy z trudnościami w przetwarzaniu bodźców. Warto regularnie monitorować reakcje dziecka i tworzyć indywidualny profil sensoryczny.

Czy adaptacje sensoryczne są trudne do wprowadzenia w klasie?
Nie. Wiele z nich można wdrożyć niewielkim nakładem środków – np. ustawienie lampki zamiast jarzeniówki, utworzenie kącika wyciszenia, korzystanie z wizualnych planów.

Kto może pomóc w opracowaniu planu sensorycznego?
Terapeuta SI, pedagog specjalny, psycholog szkolny, nauczyciel wspomagający oraz rodzice – kooperacja całego zespołu to podstawa.