Co to jest podwójna diagnoza (autyzm + ADHD, autyzm + lęki)?

Podwójna diagnoza, czyli współwystępowanie autyzmu z innymi zaburzeniami neurorozwojowymi lub psychicznymi, to coraz częściej spotykane zjawisko w pracy pedagogów i terapeutów. Połączenie ASD z ADHD lub zaburzeniami lękowymi oznacza dla dziecka złożone wyzwania w nauce, relacjach społecznych i samoregulacji emocjonalnej. W artykule wyjaśniamy, czym jest podwójna diagnoza, jakie mechanizmy stoją za jej powstawaniem oraz jak skutecznie wspierać ucznia w szkole i w domu, bazując na najnowszych badaniach naukowych.

Podwójna diagnoza (ang. dual diagnosis lub comorbidity) w kontekście zaburzeń neurorozwojowych i psychicznych oznacza współwystępowanie dwóch lub więcej zaburzeń u tej samej osoby. W przypadku dzieci i młodzieży coraz częściej diagnozuje się autyzm (ASD) wraz z innymi trudnościami, takimi jak ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi) czy zaburzenia lękowe.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, iż współchorobowość w ASD jest regułą, a nie wyjątkiem – badania sugerują, iż choćby 70–80% osób ze spektrum autyzmu ma co najmniej jedno dodatkowe zaburzenie (Simonoff i in., 2008; Lai i in., 2019). Prawidłowe rozpoznanie podwójnej diagnozy jest najważniejsze dla doboru efektywnego wsparcia edukacyjnego i terapeutycznego.

1. Autyzm i ADHD – dlaczego często występują razem?

Zarówno ASD, jak i ADHD należą do grupy zaburzeń neurorozwojowych. Oznacza to, iż ich źródło tkwi w odmiennym rozwoju i funkcjonowaniu układu nerwowego, a pierwsze objawy pojawiają się we wczesnym dzieciństwie.

Współczesne badania neurobiologiczne wskazują na częściowo nakładające się mechanizmy – m.in. różnice w funkcjonowaniu kory przedczołowej, ciała prążkowanego oraz sieci istoty białej mózgu (Di Martino i in., 2014).

Typowe wyzwania w przypadku podwójnej diagnozy ASD + ADHD:

• Nasilone trudności w koncentracji uwagi – dziecko może jednocześnie mieć trudności w podtrzymywaniu uwagi (ADHD) oraz w filtrowaniu bodźców społecznych (ASD).
• Impulsywność i nadpobudliwość – zwiększają ryzyko konfliktów rówieśniczych, trudności w klasie i problemów z przestrzeganiem zasad.
• Wyzwania w planowaniu i organizacji – wynikające z deficytów funkcji wykonawczych charakterystycznych dla obu zaburzeń.

Według DSM-5 (APA, 2013) diagnoza ADHD i ASD może współistnieć, co stanowi istotną zmianę w stosunku do wcześniejszych klasyfikacji.

2. Autyzm i zaburzenia lękowe – ukryty problem

Zaburzenia lękowe są jedną z najczęstszych współwystępujących trudności w ASD. Szacuje się, iż dotykają 40–50% dzieci i młodzieży w spektrum (van Steensel i in., 2011).

Przyczyny tego współwystępowania są złożone:

• Nadwrażliwość sensoryczna może prowadzić do lęku przed hałasem, dotykiem czy tłumem.
• Trudności w przewidywaniu zdarzeń i zmianach rutyny mogą generować wysoki poziom niepokoju.
• Doświadczenia społeczne – odrzucenie rówieśnicze i brak zrozumienia ze strony otoczenia mogą nasilać lęk społeczny.

Najczęstsze formy lęków w ASD:

• Lęk społeczny (strach przed oceną i interakcjami z innymi)
• Fobie specyficzne (np. lęk przed głośnymi dźwiękami, zwierzętami)
• Lęk uogólniony (ciągłe zamartwianie się o przyszłość)
• Lęki separacyjne (szczególnie u młodszych dzieci)

3. Diagnoza – dlaczego jest trudna?

Rozpoznanie podwójnej diagnozy wymaga doświadczenia diagnosty, ponieważ objawy mogą się nakładać lub maskować.
Przykład:

• Brak kontaktu wzrokowego w ASD może być mylnie interpretowany jako lęk społeczny.
• Nadmierna ruchliwość w ADHD może maskować trudności w przetwarzaniu bodźców charakterystyczne dla ASD.

Diagnoza powinna opierać się na wielowymiarowej ocenie:

• Wywiad kliniczny z rodzicami i nauczycielami
• Obserwacja funkcjonowania dziecka w różnych środowiskach
• Testy psychologiczne (np. ocena funkcji wykonawczych, kwestionariusze lęku)
• Kwestionariusze specyficzne dla ASD (np. ADOS-2, SCQ) i ADHD (np. Conners 3, ADHD-RS)

4. Wsparcie edukacyjne i terapeutyczne

Podwójna diagnoza wymaga zindywidualizowanego podejścia – w szkole i w terapii.

Strategie dla ASD + ADHD:

• Podział zadań na małe etapy i wyraźne instrukcje wizualne.
• Przewidywalna struktura dnia i stałe rutyny.
• Techniki samoregulacji (np. przerwy sensoryczne, ćwiczenia oddechowe).

Strategie dla ASD + zaburzeń lękowych:

• Stopniowe oswajanie z bodźcami lękowymi (metoda ekspozycji).
• Trening umiejętności społecznych w bezpiecznym środowisku.
• Techniki relaksacyjne i mindfulness dostosowane do poziomu rozwoju dziecka.

W przypadku obu konfiguracji podwójnej diagnozy, kluczowa jest kooperacja zespołu specjalistów – nauczycieli, psychologa, terapeuty integracji sensorycznej, psychiatry dziecięcego.

5. Podsumowanie

Podwójna diagnoza – czy to ASD + ADHD, czy ASD + zaburzenia lękowe – oznacza, iż dziecko doświadcza złożonych, nakładających się wyzwań rozwojowych. Wymaga to precyzyjnej diagnozy, elastycznego planu wsparcia i ścisłej współpracy pomiędzy szkołą, rodziną i specjalistami.

Jak pisze Lai i współautorzy (2019): „Zrozumienie współwystępujących zaburzeń w autyzmie jest kluczem do projektowania skutecznych interwencji, które odpowiadają na realne potrzeby dziecka, a nie jedynie na pojedynczy zestaw kryteriów diagnostycznych.”

❓ FAQ – najczęstsze pytania o podwójną diagnozę (autyzm + ADHD, autyzm + lęki)

1. Czy autyzm i ADHD mogą występować jednocześnie?
Tak. Według DSM-5 możliwe jest postawienie obu diagnoz, jeżeli spełnione są kryteria dla wszystkich zaburzenia. Badania pokazują, iż choćby 30–50% dzieci z ASD ma także ADHD (Leitner, 2014).

2. Jak rozpoznać, czy dziecko ma autyzm i ADHD jednocześnie?
Najczęściej występuje połączenie trudności typowych dla obu zaburzeń: problemy w koncentracji uwagi, impulsywność, nadmierna ruchliwość, trudności w komunikacji społecznej, ograniczone zainteresowania i potrzeba rutyny. Diagnozę potwierdza specjalista na podstawie obserwacji, wywiadu i testów.

3. Czy ADHD nasila objawy autyzmu?
Tak, ADHD może potęgować trudności z regulacją emocji, samokontrolą i organizacją czasu, co w połączeniu z ASD zwiększa ryzyko problemów w nauce, relacjach rówieśniczych i adaptacji w szkole.

4. Czy lęki u dzieci z autyzmem są częste?
Bardzo. Szacuje się, iż choćby połowa dzieci w spektrum autyzmu doświadcza zaburzeń lękowych (van Steensel i in., 2011). Najczęściej są to lęk społeczny, fobie specyficzne i lęk uogólniony.

5. Jak pomóc dziecku z autyzmem i zaburzeniami lękowymi?
Skuteczne są:

• terapia poznawczo-behawioralna dostosowana do ASD,
• techniki relaksacyjne i mindfulness,
• stopniowe oswajanie z bodźcami lękowymi,
• bezpieczne, przewidywalne środowisko szkolne.

6. Czy podwójna diagnoza wymaga innego podejścia w szkole?
Tak. Uczeń z ASD + ADHD lub ASD + lęki wymaga indywidualnych dostosowań, takich jak podział zadań na mniejsze etapy, jasne instrukcje wizualne, elastyczne tempo pracy, strefa wyciszenia oraz wsparcie psychologiczne.

7. Czy leki są konieczne w przypadku podwójnej diagnozy?
Nie zawsze, ale w niektórych przypadkach lekarz psychiatra może zalecić farmakoterapię wspierającą koncentrację (ADHD) lub zmniejszającą objawy lęku. Decyzja jest indywidualna i powinna być poprzedzona dokładną diagnozą.

8. Jakie terapie są polecane przy podwójnej diagnozie?
Najczęściej rekomenduje się:

• terapię behawioralną i trening umiejętności społecznych,
• terapię integracji sensorycznej,
• terapię poznawczo-behawioralną (w przypadku lęków),
• zajęcia wspierające funkcje wykonawcze.

Bibliografia

• American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.).
• Di Martino, A., et al. (2014). Unraveling the miswired connectome: A developmental perspective. Neuron, 83(6), 1335–1353.
• Lai, M. C., et al. (2019). Annual Research Review: On the nature and definition of autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 60(4), 393–402.
• Simonoff, E., et al. (2008). Psychiatric disorders in children with autism spectrum disorders: Prevalence, comorbidity, and associated factors. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 47(8), 921–929.
• van Steensel, F. J., et al. (2011). Anxiety in children with autism spectrum disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 52(3), 219–229.