Spośród najczęściej występujących zachowań ryzykownych w grupie młodzieży w spektrum wymienia się zachowania autoagresywne i agresywne, niezdrowe zachowania żywieniowe oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych, po których młodzi ludzie oczekują najczęściej pozytywnego wpływu na jakość ich interakcji społecznych. Przypuszcza się, iż czynniki ryzyka dla młodzieży w tzw. normatywnej linii rozwoju są zbieżne z czynnikami ryzyka dla młodzieży autystycznej. Specyficznymi czynnikami ryzyka mogą być natomiast: większa intensywność doznań i deprywacji potrzeb, odmienność komunikacyjna oraz częstsze doświadczanie odrzucenia i braku akceptacji w relacjach z innymi.
Specyfika rozwojowa osób autystycznych a środowisko rówieśnicze
Do najczęściej wskazywanych barier wpływających na wizerunek, postrzeganie czy pozycję młodego człowieka w spektrum autyzmu w środowisku rówieśniczym należą wybiórczy kontakt wzrokowy, kompetencje komunikacyjne i mentalne oraz specyfika senso-motoryczna, które prowadzą do trudności z przystosowaniem się do zasad panujących w grupie i do trudności z nawiązaniem i podtrzymywaniem relacji. Bez odpowiedniego wsparcia wymienione trudności przyczyniają się do narastania frustracji i pogłębiania izolacji osób ze spektrum, co wzmacnia ich nieadaptacyjne wzorce zachowań i może prowadzić do pojawienia się zachowań ryzykownych w przyszłości.
W literaturze przedmiotu wymieniane są również ograniczone umiejętności przewidywania i rozumienia zachowań własnych i innych osób, a także konsekwencji tych działań, mylne odczytywanie zachowań, oczekiwań otoczenia, niskie poczucie własnej wartości i częsty brak adekwatnych mechanizmów obronnych.
Zdarza się, iż osoby autystyczne mają ponadto problemy z przetwarzaniem słuchowym, adaptacją, komunikacją językową (przejawiającą się m.in. w zbyt dosłownym rozumieniu języka, kłopotami z prowadzeniem naprzemiennej rozmowy, ograniczonym rozumieniu zawiłości językowych/rozbudowanych komunikatów, metafor, żartów lub niewerbalnością związaną np. ze współistniejącą niepełnosprawnością intelektualną czy innymi neurobiologicznymi uwarunkowaniami.
Cechami utrudniającymi codzienne funkcjonowanie, które mają jednocześnie wpływ na odbiór osoby autystycznej wśród rówieśników (a więc i jej temperamentu oraz kształtującej się pod wpływem tychże czynników osobowości), bywają również hiperaktywność, problemy ze skupieniem uwagi, obniżony lub podwyższony próg reakcji, wrażliwość na bodźce zewnętrzne, słaba koordynacja ruchowa, niepokój (będący m.in. reakcją na zmiany w otoczeniu, brak zrozumienia potrzeb osoby ze spektrum czy jednoznaczności komunikacyjnej), schematyzmy, sztywność zachowań, przejawiające się w bardzo ograniczonym, utrwalonym i powtarzalnym repertuarze aktywności.
Autoagresja i agresja
Szacuje się, iż zachowania autoagresywne i agresja pojawiają się u około 50% osób w spektrum autyzmu. Do najczęściej wymienianych form zalicza się m.in. gryzienie siebie, szczypanie/skubanie skóry, drapanie/rozdrapywanie, uderzanie głową, wyrywanie lub pociąganie włosów, paznokci, zębów lub palców, zjadanie rzeczy niejadalnych. Przypuszcza się, iż wymienione zachowania mogą stanowić formę komunikacji społecznej, choć jednocześnie zwraca uwagę brak badań, które podejmowałyby problem zrozumienia, co te „komunikaty” mogłyby oznaczać.
Nie istnieje jedna określona przyczyna zachowań autoagresywnych. W wielu wypadkach samookaleczenia osób ze spektrum wynikają z nieumiejętności rozpoznawania własnych uczuć przy jednoczesnym intensywnym doświadczaniu ich. Można rozumieć je jako sposób okazywania emocji, nie zaś intencjonalnego krzywdzenia siebie – zwykle nie są one motywowane chęcią uszkodzenia swojego ciała lub popełnienia samobójstwa. W większości przypadków przypisuje się im funkcje regulacji emocji.
W odniesieniu do zachowań agresywnych u osób autystycznych wyróżnia się ich dwa rodzaje: drapieżne (ang. predatory) i obronne (ang. defensive). Większość przypadków agresji wśród młodzieży w spektrum autyzmu zalicza się do agresji obronnej, która pojawia się w reakcji na postrzegane zagrożenie, bez względu na to, czy jest ono realne, czy też nie. Agresja obronna ma charakter zarówno impulsywny, jak i reaktywny. W świetle przeprowadzonych badań zwykle zauważa się ją w sytuacjach o dużym ładunku emocjonalnym i kojarzy się ją z objawem strachu lub złości. Agresja drapieżna u młodzieży w spektrum autyzmu bywa natomiast dobrze ustrukturalizowana, zamierzona, ukierunkowana na cel i towarzyszy jej opanowanie; zwykle wiąże się ze współwystępującymi u konkretnych jednostek antyspołecznymi zaburzeniami osobowości.
Autoagresja i agresja nie należą do cech specyficznych spektrum autyzmu. Jednym z częściej obserwowanych zjawisk sprzyjających występowaniu zachowań agresywnych u tych osób jest podatność na wpływy rówieśnicze i niepokój związany ze staniem się odbiorcą agresji innych.
Alkohol i inne substancje psychoaktywne
Do niedawna większość badaczy uważała, iż osoby w spektrum autyzmu rzadko sięgają po alkohol i inne substancje psychoaktywne. Łączono to z tendencją tych osób do ścisłego przestrzegania określonych zasad, trudnościami w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami oraz częstą w przypadku niepełnosprawności intelektualnej niesamodzielnością. To przekonanie uznano w tej chwili za błędne.
Według szwedzkich badań osoby autystyczne mające inteligencję przeciętną lub powyżej przeciętnej (dotyczy to około 70% osób ze spektrum) mogą być dwa razy bardziej narażone na sięganie po substancje psychoaktywne niż ich nieautystyczni rówieśnicy. Prawdopodobieństwo zwiększa się u osób w spektrum, u których współwystępuje ADHD.
Przyczyną sięgania po alkohol lub inne narkotyki przez nastolatków w spektrum autyzmu są najczęściej niepokój i lęk przeżywane w sytuacjach społecznych. Aby rozluźnić napięcie wywołane przez czynniki społeczne młody człowiek może zechcieć sięgnąć po substancje zmieniające świadomość, aby czuć się pewniej w sytuacjach, w których wcześniej z różnych powodów sobie nie radził.
Deficyty żywieniowe
Wiele nastoletnich osób w spektrum autyzmu obarczona jest ryzykiem deficytów żywieniowych. Dostępne badania wskazują, iż niektórzy nastolatkowie cierpią na leżące u jego podstaw niedobory żywieniowe. Przyczyną może być forma narzuconej sobie diety, zaburzenia trawienia, złe wchłanianie lub brak umiejętności efektywnego wykorzystania składników odżywczych.
Bardzo ryzykowne jest stosowanie przez młodych ludzi w spektrum autyzmu różnorakich diet, np. bezglutenowej, „3 razy bez”, bezkazeinowej, SCD, bezfenolowej. Stosowanie tego typu diet bez wskazań medycznych i bez nadzoru specjalisty (zwłaszcza gdy nastolatek jada jedynie wybrane i ściśle określone produkty) może doprowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych.
Zapobieganie zachowaniom ryzykownym
W wypadku młodzieży w spektrum autyzmu jedną z ważnych przyczyn występowania zachowań ryzykownych jest trudność w radzeniu sobie z przykrymi i intensywnymi emocjami, napięciem i stresem, które generowane są często przez konieczność adaptowania się do zmian i często niezrozumiałych dla osób autystycznych wymagań czy oczekiwań otoczenia. Pomocne dla nastolatków (nie tylko w spektrum autyzmu) są rozmowy z osobą dorosłą wyjaśniające w przystępny sposób mechanizmy i sygnały płynące z ciała towarzyszące emocjom i zapewniające, iż każde z tych zjawisk jest czymś normalnym, o czym można porozmawiać. Istnieje wiele strategii, jakie mogą pomóc nastolatkowi w spektrum autyzmu radzić sobie z lękiem. Nauczenie młodego człowieka tych umiejętności, wspólna praca nad rozpoznawaniem emocji i uczuć, uważność na nie, jak i utrzymanie dobrych relacji nauczyciel–rodzic może znacznie zmniejszyć zagrożenie wystąpienia zachowań ryzykownych oraz doświadczanie negatywnych stanów emocjonalnych.
Refleksja podsumowująca
Wieloletnia praktyka zawodowa, doświadczenia badawcze, jak i obserwacje czynione przez autorów tego artykułu skłaniają do wniosków, iż osoby autystyczne są szczególnie narażone na trwałe urazy emocjonalne głównie w wyniku ekspozycji na doświadczenia przekraczające ich możliwości adaptacyjne. Życie osób autystycznych w środowisku osób tzw. neurotypowych przypomina życie obcokrajowców w kraju, którego otaczające ich zarówno język, jak i kultura są dla nich niezrozumiałe i niedostępne.
W obliczu zrozumienia specyfiki funkcjonowania i ścieżki rozwoju osób autystycznych, bezzasadnym wydaje się również pytanie o to, co bywa przyczyną wyniszczającej kondycji emocjonalnej, utrwalonych kryzysów zdrowia psychicznego, zachowań ryzykownych czy trudności w budowaniu relacji – spektrum autyzmu czy też wtórne czynniki o charakterze psycho-społecznym. Rozwój przebiegający według linii rozwojowej odmiennej od większości populacji stanowi już samo w sobie bardzo duże wyzwanie.
dr Michał T. Handzel, Agnieszka Warszawa
