Czy nowe narzędzia diagnostyczne, choćby najbardziej zaawansowane, wystarczą, aby zrealizować ambitne cele wyznaczone przez prawodawcę unijnego w obszarze walki z ptasią grupą?
Rozprzestrzenianie się wirusa grypy ptaków A(H5N1), który coraz częściej przekracza granice gatunkowe, stawia nie tylko wyzwania epidemiologiczne, ale także prawne. Odpowiedź Unii Europejskiej w postaci wprowadzenia innowacyjnych testów cyfrowych RT-PCR, opracowanych przez Wspólne Centrum Badawcze (JRC), ujawnia złożoność systemu regulacyjnego w obszarze transgranicznych zagrożeń zdrowotnych.
Podstawą prawną działań w obszarze zwalczania i monitorowania ptasiej grypy są liczne akty prawne, które tworzą wielowarstwowy system obowiązków. najważniejsze znaczenie ma rozporządzenie (UE) 2022/2371 w sprawie poważnych transgranicznych zagrożeń dla zdrowia, które nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia umiejętności reagowania na sytuacje kryzysowe w zdrowiu publicznym. Ptasia grypa, z uwagi na swój zasięg i potencjał pandemiczny, mieści się w tej kategorii.
W obszarze zdrowia zwierząt regulacje precyzuje rozporządzenie delegowane (UE) 2020/689, wskazujące wymogi w zakresie nadzoru nad chorobami zakaźnymi ptaków. Dopełnia je nowelizacja dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych, obowiązująca od 1 stycznia 2025 r., wprost uznająca wirusa grypy za obiekt monitoringu w ramach gospodarki wodno-ściekowej. Powstaje jednak pytanie, czy tak rozproszona struktura prawna ułatwia, czy raczej utrudnia skuteczną reakcję?
Unijny system opiera się na koordynacji pomiędzy różnymi poziomami – od lokalnych laboratoriów po agencje unijne. Jednak doświadczenia z pandemii COVID-19 ujawniły, iż sama koordynacja bez realnych narzędzi egzekwowania obowiązków państw członkowskich prowadzi do opóźnień i niespójności działań. Czy w przypadku ptasiej grypy grozi nam powtórka z historii – długie oczekiwanie na wdrożenie istniejących mechanizmów, gdy wirus będzie już szeroko rozpowszechniony?
Technologia kontra wymogi prawne – kto kogo goni?
Nowe testy cyfrowe RT-PCR, zdolne do rozróżniania wysoce patogennych wirusów A(H5Nx) kladu 2.3.4.4b od innych szczepów, odpowiadają na potrzeby wskazane w aktach prawnych UE, jednak pojawia się problem dynamiki zmian biologicznych. Prawo unijne wprowadza ramy nadzoru i prewencji, ale proces legislacyjny, z natury długotrwały, nie jest w stanie nadążyć za tempem mutacji wirusów.
JRC wykorzystało doświadczenia z opracowywania testów na SARS-CoV-2, w tym wariantów BA.2.86, co pokazuje elastyczność nauki. Czy jednak prawo nadąża za taką innowacyjnością? Czy istnieją mechanizmy pozwalające na szybkie aktualizowanie wymagań technicznych w aktach prawnych, gdy pojawiają się nowe warianty patogenów?
Problem ten jest szczególnie istotny w kontekście nadzoru nad ściekami. Nowelizacja dyrektywy ściekowej formalnie uznaje znaczenie monitoringu środowiskowego, ale czy państwa członkowskie mają obowiązek jego systematycznej realizacji? A jeżeli nie – czy pozostawienie decyzji w tym zakresie w gestii krajowych organów nie podważa sensu unijnej harmonizacji?
Obowiązki finansowe – luka w regulacjach?
Wprowadzenie testów RT-PCR do praktyki laboratoryjnej to nie tylko kwestia techniczna, ale i finansowa. Unijne akty prawne nakładają obowiązki nadzoru, ale nie zawsze precyzują źródła finansowania. Rozporządzenie (UE) 2022/2371 wskazuje na potrzebę przygotowania państw na zagrożenia transgraniczne, ale nie gwarantuje środków na zakup nowoczesnych technologii diagnostycznych. Czy w obliczu coraz bardziej kosztownych wyzwań zdrowotnych nie powinniśmy pytać o realną solidarność finansową w UE?
Podobny problem pojawia się w sektorze prywatnym. Nowelizacja dyrektywy ściekowej może przenieść koszty monitoringu na przedsiębiorstwa wodociągowe czy rolników, bez zapewnienia im adekwatnej rekompensaty. Czy takie rozwiązanie nie grozi oporem ze strony branży, a w konsekwencji – opóźnieniem we wdrażaniu niezbędnych działań?
Odpowiedzialność i egzekwowanie prawa – słaby punkt systemu
Największym wyzwaniem pozostaje egzekwowanie unijnych obowiązków w praktyce. Bez skutecznych mechanizmów kontroli i sankcji przepisy pozostają martwe. Ptasia grypa, której ogniska pojawiają się w różnych częściach świata, wymaga szybkiego, jednolitego działania. Tymczasem unijny model, choć teoretycznie kompleksowy, bywa w praktyce fragmentaryczny – zależny od dobrej woli państw członkowskich i ich zdolności administracyjnych.
Czy obecny kryzys stanie się impulsem do wprowadzenia bardziej centralizowanych mechanizmów egzekwowania prawa w dziedzinie zdrowia publicznego? A może Unia znów zadowoli się stworzeniem kolejnego aktu prawnego, który nie zapewni skutecznej implementacji?
Przyszłość regulacji – między deklaracją a rzeczywistością
Nowe testy RT-PCR to niewątpliwie sukces nauki i technologii. Jednak aby przełożył się on na realną ochronę zdrowia publicznego, konieczne jest wzmocnienie fundamentów prawnych – od finansowania po egzekwowanie obowiązków. Unia Europejska posiada ramy prawne pozwalające reagować na kryzysy, ale wciąż brakuje jej umiejętności ich konsekwentnego stosowania. Ptasia grypa może okazać się kolejnym sprawdzianem – nie tylko dla laboratoriów, ale przede wszystkim dla samej konstrukcji prawa unijnego.
