Ostracyzm – co to jest i co oznacza? Definicja zjawiska ostracyzmu

Ostracyzm to zjawisko społeczne polegające na celowym wykluczeniu jednostki z grupy. Mówiąc prościej, jest to sytuacja, w której dana osoba jest ignorowana, pomijana i traktowana tak, jakby nie istniała dla reszty społeczności. Termin wywodzi się ze starożytnej Grecji – w Atenach ostracyzm był formą kary polegającej na czasowym wygnaniu obywatela, którego imię wypisywano na glinianej skorupce (ostrakon). Dziś jednak, mówiąc ostracyzm społeczny, mamy na myśli przede wszystkim wykluczenie społeczne danej osoby, które bywa bardzo dotkliwe, stresujące i bolesne dla osoby wykluczanej. Innymi słowy, co to znaczy ostracyzm we współczesnym znaczeniu? Oznacza to pozbawienie kogoś możliwości uczestnictwa w życiu grupy – poprzez chłodne ignorowanie, unikanie kontaktu, milczenie czy inne formy obojętności otoczenia.

Ostracyzm może przytrafić się praktycznie wszędzie. Najczęściej myślimy o nim w kontekście relacji koleżeńskich lub zawodowych, ale występuje on także wśród bliskich – choćby ostracyzm w rodzinie nie jest rzadkością. Zjawisko to może dotknąć każdą grupę społeczną: szkolną klasę, grupę przyjaciół, współpracowników, a choćby społeczność internetową. Poniżej kilka przykładów, jak może przejawiać się ostracyzm społeczny w różnych sytuacjach życia codziennego:

• Ostracyzm w rodzinie: pozostali domownicy nie liczą się ze zdaniem jednego z członków rodziny, ignorując jego potrzeby i opinie, przez co ta osoba czuje się wykluczona z ważnych rozmów i decyzji.
• Ostracyzm w szkole: koledzy i koleżanki z klasy celowo pomijają jedno z dzieci – na przykład nie zapraszają go na wspólne zabawy czy przyjęcia urodzinowe, pozostawiając je na uboczu grupy.
• Ostracyzm we wspólnocie znajomych: grupa przyjaciół odsuwa się od koleżanki, która np. podzieliła się wiadomością o swojej odmienności (np. wyznała, iż jest osobą homoseksualną) – zaczynają ją ignorować i traktować jak kogoś obcego.
• Ostracyzm w pracy: współpracownicy ignorują jednego z kolegów – nie informują go o nieformalnych spotkaniach, pomijają w komunikacji służbowej lub nie liczą się z jego zdaniem przy podejmowaniu decyzji.

W każdym z tych przypadków osoba poddana ostracyzmowi odczuwa, iż została usunieta poza nawias grupy. Taka forma społecznego odrzucenia pełni funkcję milczącej kary – nieformalnej sankcji wymierzanej często bez słów i bez oficjalnego powodu. Co ważne, ofiara ostracyzmu nie zawsze wie, co jest przyczyną wykluczenia. Nierzadko bywa tak, iż domniemana „wina” jest niewspółmierna do kary, a powodem odrzucenia są uprzedzenia lub niechęć osób wykluczających. W efekcie wykluczona jednostka pozostaje bez wsparcia grupy, czuje się samotna i napiętnowana.

Dlaczego ostracyzm boli? Psychologiczne znaczenie wykluczenia

Ostracyzm to nie tylko przykre doświadczenie towarzyskie – badania pokazują, iż wykluczenie społeczne naprawdę boli. Osoby doświadczające ostracyzmu opisują swój stan jak ból emocjonalny, a neurobiologia potwierdza te odczucia: bycie odrzuconym aktywuje w mózgu te same obszary, które odpowiadają za odczuwanie fizycznego bólu. Jak stwierdził prof. John Bargh z Yale, „wykluczenie i odrzucenie dosłownie bolą”. W dodatku ostracyzm godzi w fundamentalne potrzeby psychiczne człowieka. Psychologowie wskazują, iż izolacja społeczna zagraża aż czterem podstawowym potrzebom: przynależności, poczuciu własnej wartości, poczuciu kontroli oraz poczuciu sensu istnienia. Nic dziwnego, iż osoba wykluczona czuje się, jakby traciła grunt pod nogami – odrzucona przez innych, zaczyna wątpić w siebie i w sens dalszych starań.

Długotrwałe wykluczenie społeczne może prowadzić do bardzo poważnych skutków dla zdrowia psychicznego. Człowiek jest istotą społeczną – izolacja i odebranie mu wsparcia otoczenia staje się dla niego dotkliwą karą, która niekiedy skutkuje rozwinięciem się zaburzeń psychicznych. Oto niektóre możliwe konsekwencje ostracyzmu dla psychiki ofiary:

• Obniżone poczucie własnej wartości i wiary w siebie – osoba wykluczona często zaczyna myśleć, iż „skoro wszyscy mnie ignorują, to może faktycznie nic nie jestem wart/a”.
• Objawy depresji – chroniczny smutek, poczucie beznadziei i wycofanie z życia to częste następstwa odrzucenia.
• Zaburzenia lękowe (nerwicowe) i fobia społeczna – wykluczona jednostka może odczuwać ciągły niepokój, napięcie oraz strach przed kontaktami z ludźmi.
• Poczucie bezradności i frustracji – ignorowana osoba ma wrażenie, iż cokolwiek zrobi, i tak zostanie zlekceważona, co rodzi narastającą złość lub poczucie bezsilności.
• Myśli samobójcze – w skrajnych przypadkach, gdy ostracyzm trwa długo i brak nadziei na poprawę, u osoby osamotnionej mogą pojawić się choćby tak drastyczne sygnały jak pragnienie zakończenia własnego życia.

Konsekwencje ostracyzmu mogą dotknąć również sfery fizycznej i funkcjonowania w codziennym życiu. Osoby chronicznie odrzucane często zmagają się z przewlekłym stresem, problemami ze snem, spadkiem energii i trudnościami z koncentracją. W środowisku szkolnym czy zawodowym ostracyzm skutkuje obniżeniem osiągnięć – wykluczony pracownik czy uczeń ma gorszą efektywność, trudniej mu się skupić i brakuje mu motywacji do działania. Pojawić się może również agresja lub wrogość jako reakcja obronna – niektóre badania wskazują, iż ludzie odrzuceni społecznie czasem odreagowują frustrację zachowaniami agresywnymi. Najczęściej jednak ofiary ostracyzmu zamykają się w sobie, wycofują z kontaktów i cierpią w milczeniu.

Ostracyzm w rodzinie – gdy najbliżsi wykluczają

Szczególnie bolesną formą wykluczenia jest ostracyzm w rodzinie. Rodzina to grupa, od której naturalnie oczekujemy akceptacji i wsparcia – gdy więc najbliżsi odwracają się od jednego z własnych członków, ból emocjonalny bywa wyjątkowo głęboki. Psychologowie nazywają ciche dni czy długotrwałe ignorowanie bliskiej osoby formą przemocy emocjonalnej, która zostawia rany niewidoczne gołym okiem. Ofiara rodzinnego ostracyzmu doświadcza nie tylko samotności, ale i poczucia zdrady – trudno jej zrozumieć, dlaczego osoby, które powinny kochać bezwarunkowo, skazują ją na takie cierpienie.

Przykładem ostracyzmu rodzinnego może być sytuacja, w której rodzice demonstracyjnie przestają odzywać się do dziecka, traktując je jak „powietrze” w ramach kary za nieposłuszeństwo. Bywa i tak, iż jeden z rodziców zostaje zamilczany przez resztę domowników (np. przez partnera i dzieci) z powodu jakiegoś konfliktu lub decyzji, która nie zyskała ich aprobaty. Tego typu historie niestety zdarzają się w rzeczywistości – badacz ostracyzmu prof. Kipling Williams wspominał przypadek ojca, który przez pół roku nie odezwał się do swojej dorosłej córki za przewinienie, a choćby na łożu śmierci odmówił jej słowa pożegnania. Inna opisywana historia to żona, która cztery dekady przeżyła u boku milczącego męża – przez 40 lat wspólnego życia mąż nie odzywał się do niej, a ona trwała w emocjonalnej izolacji. Choć to skrajne przykłady, pokazują one jak okrutny potrafi być współczesny ostracyzm choćby w domowym zaciszu.

Długotrwałe ignorowanie w rodzinie ma destrukcyjny wpływ na psychikę ofiary. Takie osoby często stają się zalęknione, wycofane, żyją w atmosferze ciągłego napięcia i smutku. „Ponieważ my, ludzie, potrzebujemy kontaktu z innymi do zdrowia psychicznego, długotrwała izolacja bywa druzgocąca” – tłumaczy psycholog Joel Cooper z Uniwersytetu Princeton. W krótkim okresie ciche traktowanie wywołuje ogromny stres i niepokój; w dłuższej perspektywie eksperci uznają je wprost za formę psychicznej przemocy. Osoba dotknięta ostracyzmem przez bliskich może latami dźwigać traumę odrzucenia, która rzutuje na jej poczucie własnej wartości i zdolność wchodzenia w zdrowe relacje. Warto podkreślić, iż winy nigdy nie ponosi tutaj ofiara – emocjonalne wykluczenie jest decyzją i odpowiedzialnością tego, kto je stosuje. Często to sprawcy ostracyzmu mają nierozwiązane problemy ze sobą: bywają nietolerancyjni, niepewni siebie, pozbawieni empatii lub umiejętności komunikacji, i wykluczając kogoś próbują w ten sposób radzić sobie z własnymi kompleksami czy lękami. Uświadomienie sobie tego faktu bywa pierwszym krokiem do odbudowy poczucia własnej wartości u osoby doświadczającej rodzinnego odrzucenia.

Ostracyzm współcześnie – nowe formy wykluczenia społecznego

Współcześnie ostracyzm nie zawsze przybiera formę jawnego bojkotowania czy demonstracyjnego wychodzenia z pokoju, gdy pojawia się „niechciana” osoba. Często są to subtelne, pasywno-agresywne zachowania, które dla ofiary znaczą bardzo wiele, choć na zewnątrz mogą uchodzić za drobiazgi. Przykłady? Ktoś przestaje odpowiadać na nasze powitania, odwraca wzrok, gdy próbujemy nawiązać rozmowę, urywa kontakt bez słowa wyjaśnienia. Inni w towarzystwie reagują na nasze słowa chłodnym milczeniem albo zmieniają temat, jakbyśmy w ogóle się nie odezwali. Tego typu sytuacje sprawiają, iż osoba poddana ostracyzmowi czuje się niewidzialna – tak jakby dla grupy w ogóle już nie istniała.

Na szczególną uwagę zasługują współczesne technologie jako nowe narzędzia wykluczania. Ostracyzm cyfrowy stał się realnym zjawiskiem w erze mediów społecznościowych. Przejawia się on np. poprzez blokowanie kogoś na platformach internetowych, usuwanie ze znajomych, ignorowanie wiadomości lub wykluczanie z grupowych chatów i forów onlineBywa, iż dana osoba dowiaduje się o spotkaniu grupy znajomych z Facebooka czy Instagrama – wszyscy zostali zaproszeni, tylko nie ona. Albo nagle przestaje widzieć aktywność kolegi w sieci, bo ten go zablokował bez słowa. W świecie wirtualnym takie gesty potrafią być równie dotkliwe jak realne unikanie w szkole czy pracy.

Inną formą współczesnego ostracyzmu jest tzw. ghosting, czyli całkowite zerwanie kontaktu z kimś bez wyjaśnienia – często spotykane w relacjach romantycznych, ale i w przyjaźniach. Osoba „ghostująca” po prostu przestaje odpisywać na wiadomości i znika z życia drugiej strony, pozostawiając ją w niepewności i poczuciu odrzucenia. Coraz częściej mówi się też o ostracyzmie zbiorowym w internecie – masowym „cancelowaniu” jednostki. Gdy ktoś publicznie wyrazi niepopularną opinię lub zostanie oskarżony o naganne zachowanie, tysiące internautów potrafią w jednej chwili odwrócić się od tej osoby: bojkotować jej posty, wykluczyć z dyskusji, obrzucić obelgami, a choćby nawoływać do usunięcia jej z grup czy wydarzeń. Taka „cyfrowa banicja” bywa porównywana do dawnego wygnania ze społeczności, z tą różnicą, iż odbywa się na oczach nieograniczonej widowni w sieci.

Warto zauważyć, iż choć formy ostracyzmu współcześnie ewoluują, sedno zjawiska pozostaje takie samo. Niezależnie od tego, czy ktoś jest ignorowany twarzą w twarz, czy otrzymuje zimne milczenie na komunikatorze, skutek psychologiczny jest podobny – czuje się odtrącony i osamotniony. Każda nowa metoda komunikacji może niestety stać się też nowym narzędziem wykluczania. Dlatego ważna jest edukacja na temat skutków ostracyzmu oraz budowanie kultury inkluzji – zarówno offline, jak i online.

Jak radzić sobie z ostracyzmem? Strategie dla wykluczonych

Doświadczanie ostracyzmu jest ogromnym obciążeniem psychicznym, ale istnieją sposoby, by sobie z nim radzić i odzyskać kontrolę nad sytuacją. Oto kilka wskazówek, które mogą pomóc osobie wykluczanej przetrwać ten trudny czas i podjąć konstruktywne działania:

• Nie pozostawaj z problemem samemu: Choć odrzucenie sprawia, iż mamy ochotę zaszyć się w sobie, postaraj się szukać wsparcia u kogoś z zewnątrz. Porozmawiaj z zaufaną osobą – przyjacielem, członkiem rodziny, nauczycielem lub kolegą spoza grupy, która Cię wyklucza. Uzyskanie emocjonalnego wsparcia od kogoś, kto Cię wysłucha i zaakceptuje, pomoże złagodzić poczucie izolacji. Pamiętaj, iż są ludzie, którym na Tobie zależy.
• Nie obwiniaj się: Odruchowo możesz doszukiwać się winy w sobie – analizować „co zrobiłem/am nie tak?”. Warto jednak wiedzieć, iż padanie ofiarą ostracyzmu częściej świadczy o problemach osoby wykluczającej niż wykluczanej. Badania pokazują, iż sprawcami ostracyzmu często są osoby niepewne siebie, nietolerancyjne, o niskiej empatii i trudnościach w relacjach. Innymi słowy, to nie z Tobą jest coś nie tak, tylko z podejściem tych, którzy Cię ranią. Staraj się nie tracić szacunku do siebie i pielęgnuj swoje poczucie własnej wartości mimo przykrych doświadczeń.
• Spróbuj wyjaśnić sytuację lub załagodzić konflikt: jeżeli czujesz się na siłach, podejmij próbę rozmowy z osobami, które Cię ignorują. Być może doszło do nieporozumienia lub niewyrażonych emocji. Czasem szczera rozmowa może przerwać błędne koło milczenia. Dobrym pomysłem bywa też zaangażowanie neutralnej, zaufanej osoby jako mediatora, która pomoże Wam wyjaśnić nieporozumienia i wypracować rozwiązanieWażne, by taka rozmowa odbyła się w spokojnej atmosferze, z poszanowaniem uczuć obu stron.
• Poszukaj przyjaznego środowiska: Gdy wszelkie próby naprawy relacji zawiodą, rozważ zdystansowanie się od toksycznej grupy. Zmiana otoczenia bywa trudna, ale czasem konieczna dla ochrony swojego dobrostanu. jeżeli doświadczasz ostracyzmu w pracy lub szkole i nic nie wskazuje na poprawę, rozważ przeniesienie się do innego zespołu, klasy, a choćby zmiany pracy/szkoły. Otocz się ludźmi, którzy Cię cenią i szanują – nowe, życzliwe grono może pomóc odzyskać równowagę psychiczną.
• Dbaj o siebie i swoją wartość: W okresie wykluczenia szczególnie ważna jest samopomoc. Staraj się robić rzeczy, które sprawiają Ci przyjemność i w których czujesz się kompetentny/a – czy to hobby, sport, czy rozwijanie jakiejś umiejętności. To pomoże Ci przypomnieć sobie o swoich mocnych stronach. Praktykuj samowspółczucie – traktuj siebie z życzliwością, tak jak potraktowałbyś przyjaciela w podobnej sytuacji. Techniki relaksacyjne, prowadzenie dziennika uczuć czy dołączenie do grupy wsparcia (np. fora dla osób doświadczających wykluczenia) mogą również okazać się pomocne w radzeniu sobie ze stresem.
• Skorzystaj z profesjonalnego wsparcia: o ile odrzucenie społeczne negatywnie odbiło się na Twojej psychice– czujesz ciągły lęk, smutek, złość lub bezsilność, z którymi nie dajesz sobie rady – warto porozmawiać z psychologiem. Profesjonalista pomoże Ci przepracować te emocje i odbudować poczucie własnej wartości. Pamiętaj, iż proszenie o pomoc to oznaka siły, nie słabości. Terapeuta nauczy Cię także strategii radzenia sobie z ostracyzmem, tak by sytuacja ta nie zniszczyła Twojego życia.

Ostracyzm społeczny potrafi być wyniszczającym doświadczeniem, ale nie oznacza wyroku. Wiele osób, które przeszły przez wykluczenie, z czasem odnajduje nowe, lepsze środowiska i relacje, w których są akceptowane. Kluczem jest nie poddawać się poczuciu osamotnienia i szukać pomocy – u innych ludzi oraz w sobie samym. Żadne człowiek nie zasługuje na to, by czuć się niewidzialny.

Jeśli czujesz, iż ostracyzm lub inne problemy przerastają Twoje siły, nie bój się sięgnąć po pomoc. W Psychocare oferujemy bezpłatną konsultację wstępną – podczas takiej rozmowy pomożemy Ci rozpoznać problem i dobrać najlepszego psychologa do dalszej pomocy, nie udzielając jeszcze porad terapeutycznych. Pamiętaj: nie musisz mierzyć się z wykluczeniem samotnie. Pierwszy krok ku zmianie możesz zrobić już dziś, korzystając z profesjonalnego wsparcia, na które zasługujesz.

Bibliografia

1. Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497–529.
2. Williams, K. D. (2007). Ostracism: The Power of Silence. Guilford Press.
3. Twenge, J. M., Ciarocco, N. J., Baumeister, R. F., et al. (2007). Social exclusion decreases prosocial behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 92(1), 56–66.
4. DeWall, C. N., & Richman, S. B. (2011). Social Exclusion and Social Rejection. In S. T. Fiske, D. T. Gilbert, & G. Lindzey (Eds.), Handbook of Social Psychology (5th ed., Vol. 2, pp. 933–970). Wiley.
5. Eisenberger, N. I., Lieberman, M. D., & Williams, K. D. (2003). Does rejection hurt? An fMRI study of social exclusion. Science, 302(5643), 290–292.