Problem uzależnienia jest chorobą obejmującą wszystkie aspekty życia człowieka, wywierającą wpływ na całość funkcjonowania, jest więc przedmiotem badań czynników psychologicznych, biologicznych i środowiskowych. Osoba z uzależnieniem traci niezależność, jak również ponosi poważne konsekwencje. Destrukcyjne zachowania wpływają niekorzystnie na organizm, psychikę oraz najbliższe otoczenie jednostki. Jak pokazują badania w ramach teoretycznej koncepcji uzależnienia jednym z czynników jest występowanie poważnego uszkodzenia instynktu samozachowawczego.
Problem uzależnień w dzisiejszych czasach
Każde uzależnienie ma wpisane w przebieg poważne zniekształcenia poznawcze, nazwane trzema mechanizmami obronnymi osoby uzależnionej: mechanizm nałogowego regulowania emocji, mechanizm iluzji i zaprzeczania, oraz mechanizm rozproszonego i rozdwojonego JA.
Analiza danych pochodzących z literatury dotyczącej zjawiska uzależnień i doświadczenie kliniczne wskazują, iż skuteczne próby oddziaływań terapeutycznych polegają na próbach zmiany w sposobie myślenia i reagowania emocjonalnego, postępowania i postaw życiowych oraz nabywania nowych umiejętności społecznych. Leczenie uzależnień łączy się z pracą z pacjentem w kontekście całego spektrum zaburzeń, nierzadko osoby te cierpią z powodu chorób somatycznych, a także zaburzeń osobowości.
Problemy osób nadużywających substancji psychoaktywnych to także problem dotykający szerokiego grona: rodziny, znajomych, czy chociażby współpracowników. Zarówno mężczyźni jak i kobiety najczęściej chorują na przełomie okresu wczesnej i średniej dorosłości. Okres zachorowania pokrywa się z innymi zadaniami życiowymi: opieką nad dziećmi, rozwojem kariery zawodowej, co prowadzi do destrukcyjnych, długoterminowych konsekwencji uzależnienia zarówno dla chorego jak i jego rodziny.
W ramach dyskusji na temat efektywności różnych form terapii, wielu specjalistów, jak i samych uzależnionych dociekają czym jest istota uzależnienia, a także jakie czynniki wpływają na jego powstanie. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych to choroba, w którą wpisany jest nawrót. Zastanawiającym jest fakt, co wpływa na powodzenie i zakończenie terapii.
Pytaniem nurtującym wielu psychoterapeutów w placówkach zajmujących się terapią jest: „Czy istnieje sposób, forma terapii, która mogłaby spowolnić wystąpienie nawrotu, a tym samym dać większą szansę osobie uzależnionej?”. W myśl dzisiejszej formy leczenia uzależnień, samo stosowanie substancji jest traktowane jako objaw głębszych problemów osoby zgłaszającej się na leczenie. Jednym z najważniejszych faktów jest dotarcie do źródła problemu, które doprowadziły do destrukcyjnego sposobu ich zagłuszania.
Osoby z chorobą uzależnienia dzięki substancji psychoaktywnych regulują emocje. Osoba z uzależnieniem ma trudności w rozpoznawaniu i radzeniu sobie z całą gamą uczuć. Odczuwa je jako napięcie w ciele, niepokój, z którym radzi sobie dzięki środka. Uaktywniane procesy emocjonalne skierowane są ku inicjowaniu i potęgowaniu pragnienia zażycia substancji. Oznacza to, iż często te reakcje i stany emocjonalne są nie w pełni świadome. Sięganie po substancje zmieniające świadomość spełnia funkcję szybkiego złagodzenia napięcia wywołanego przez emocje. Według Mellibrudy i Sobolewskiej-Mellibrudy czynnikiem ochronnym dla zdrowienia jest praca nad odpornością na czynniki stresujące (tzw. „wyzwalacze”) oraz umiejętność odraczania gratyfikacji. Dużo osób z problemem nałogowego używania substancji psychoaktywnych mają trudność z identyfikacją doświadczanych uczuć oraz modulacją afektu. Brak nazywania, rozpoznawania i regulacji emocji sprzyja odreagowaniu dzięki np. upojenia alkoholowego, uniemożliwiając w ten sposób samoopiekę, a także pozbawia adekwatnych sposobów radzenia sobie ze stresem.
Teoria stylów przywiązania stanowi podłoże dla ujęcia uzależnienia z perspektywy zaburzenia relacji przywiązania i jest odpowiedzią na zranienie self.
Doświadczenie urazu w bliskich kontaktach interpersonalnych, zwłaszcza w kontekście relacji dziecka z opiekunem wpływa na ośrodkowy układ nerwowy i znajduje swoje ujście w przyszłości, np. w postaci kompulsywnych zachowań lub błędnych, powodujących szkodę przekonaniach. U osób z poza bezpiecznym stylem przywiązania może dojść do sytuacji wytworzenia się wrażliwości na substancję psychoaktywną jako substytutu ludzkiej bliskości.
Alkohol, czy inna substancja psychoaktywna może być sposobem na wypełnienie pustki wytworzonej przez brak stabilnej, czułej i bezpiecznej relacji. Jednocześnie sięganie po substancje psychoaktywne podtrzymuje ból i cierpienia osoby uzależnionej, ponieważ powtarza się schemat zaprzeczania potrzeby więzi z drugim człowiekiem. Osoba z choroba uzależnienia chce doprowadzić do sytuacji samowystarczalności, bez potrzeby kontaktowania się z innymi ludźmi. W tym sensie uzyskanie gratyfikacji następuje poza sferą związków interpersonalnych. Uzależnienie od środków psychoaktywnych powstaje podobnie jak narcyzm, poprzez wycofanie się do fałszywości self – takiej organizacji osobowości, w której unieważniona zostaje potrzeba przywiązania. Osoby u których ukształtował się po zabezpieczny wzorzec przywiązania wykazują deficyty w obszarze struktur osobowościowych i psychicznych. U osób uzależnionych od alkoholu zaburzenia są często spotykane, co potwierdzają dane o występowaniu w grupie uzależnionych również innych zaburzeń psychicznych, do trudności takich należy m.in. niezdolność do samoopieki, słabość ego czy problemy w podtrzymywaniu poczucia własnej wartości.
Patrząc na problematykę osób uzależnionych w zakresie przeżywania, nazywania i odczytywania emocji, zasadnym wydaje się być diagnoza pacjentów w kierunku stopnia mentalizacji.
Mentalizowanie oznacza nadawanie znaczenia działaniom własnym i innych osób przez odnoszenie się do intencjonalnych stanów umysłowych, czyli rozumienie ich w kategoriach myśli, przekonań, uczuć, pragnień itp. Oznacza przechowanie obrazu umysłu w umyśle, zważanie na stany umysłu własne i innych, rozumienie nieporozumień a także patrzenie na siebie z zewnątrz i na innych od wewnątrz. Uzależnienie od alkoholu i substancji psychoaktywnych związane jest z obniżonymi zdolnościami metalizowania. Patrząc na uzależnienie jako na zaburzenie w sferze odczytywania i rozumienia emocji, a także trudności w relacjach warto sprawdzić jaki stopień mentalizacji prezentują pacjenci. Odkrycie tego faktu może być pomocne w zrozumieniu wieloczynnikowych problemów osób szkodliwie przyjmujących środki psychoaktywne.
Artykuł:
psychoterapeuta psychodynamiczny, certyfikowana terapeutka uzależnień
Dorota Lebiatowska
