Niepokalanek – niepozorny sojusznik kobiet w czasie PMS, przy nieregularnych cyklach i w menopauzie

Niepokalanek to zioło o niezwykłych adekwatnościach wspierających kobiece zdrowie hormonalne. Od wieków stosowany w medycynie naturalnej, dziś wraca do łask jako naturalne wsparcie w łagodzeniu objawów PMS czy menopauzy oraz w regulacji cyklu miesiączkowego. W artykule poznasz jego działanie, zastosowanie i możliwe przeciwwskazania – sprawdź, dlaczego niepokalanek może być cennym sprzymierzeńcem Twojego zdrowia.

Charakterystyka rośliny

Łacińska nazwa niepokalanka to Vitex agnus castus L. Polska nazwa tej rośliny to niepokalanek pospolity, ale używane są również nazwy niepokalanek pieprzowy oraz niepokalanek mnisi.

Niepokalanek znany jest ze swoich adekwatności leczniczych. W artykule postaramy się przybliżyć jego działanie i możliwe zastosowania.

Niepokalanek pospolity jako surowiec leczniczy

Surowcem leczniczym są owoce niepokalanka. Dojrzałe i wysuszone owoce tej rośliny przypominają wyglądem owoce pieprzu czarnego. Dodatkowo ich ostry korzenny smak sprawia, iż w krajach północnej Afryki są one stosowane jako zamiennik pieprzu – stąd jedna z nazw, czyli niepokalanek pieprzowy.

Historia stosowania niepokalanka w medycynie

Nie tylko owoce, ale i inne części niepokalanka (np. liście) były od ponad 2000 lat stosowane w tradycyjnej medycynie starożytnego Egiptu, Grecji i Rzymu. Podawano go kobietom z zaburzeniami ginekologicznymi, takimi jak bóle menstruacyjne czy zatrzymanie miesiączkowania. Nazwa „niepokalanek mnisi” nawiązuje do faktu, iż w średniowiecznych klasztorach stosowano go, aby obniżyć libido mieszkającym tam i żyjącym w celibacie mnichom.

W XX wieku nauka rozwinęła się do tego stopnia, iż naukowcy mogli już dokładniej zbadać skład danego zioła i ustalić profil jego działania. Wówczas na roślinę tę zwrócił uwagę farmakognosta Gerhard Madaus. Przeprowadził on badania na szczurach, które dowiodły, iż ekstrakty z niepokalanka opóźniają ruję u tych zwierząt.

Składniki czynne w owocach niepokalanka

Owoce niepokalanka zawierają:

• glikozydy irydoidowe;
• flawonoidy (m.in. kastycyna);
• bicykliczne diterpeny o aktywności dopaminergicznej;
• olejek eteryczny;
• seskwiterpeny;
• ekdysteroidy – związki steroidowe, konieczne do przepoczwarzania się niektórych grup owadów, działające również na ludzkie receptory opioidowe.

Kierunki działania składników czynnych niepokalanka

Na uwagę zasługują dwa główne kierunki działania składników niepokalanka: działanie dopaminergiczne (na receptory D2 znajdujące się w podwzgórzu i przysadce mózgowej) i działanie silnie hamujące wydzielanie prolaktyny.

W toku badań in vitro wykazano także, iż ekstrakt metanolowy z owoców niepokalanka wykazuje powinowactwo do receptorów estrogenowych alfa i beta. Inne badanie sugerowało, iż ekstrakt etanolowy działa jedynie na receptory beta. Różnica mogła wynikać stąd, iż na oba receptory działa obecny w roślinie kwas linolowy, a na receptor beta działają inne składniki owoców – apigenina, penduletyna i witeksyna (flawonoidy). Stąd różnice w składzie ekstraktu mogły się przyczynić do innych wyników eksperymentów.

Badania na zwierzętach potwierdziły wpływ estrogenowy ekstraktów oraz dodatkowo wykazały działanie antyoksydacyjne składników niepokalanka (zmniejszenie ilości wolnych rodników tlenowych).

Wpływ nadmiaru prolaktyny na organizm

Jedną z przyczyn nieregularnych miesiączek i zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS) jest nadmierne wydzielanie prolaktyny przez przysadkę mózgową. Stan ten określamy jako hiperprolaktynemię, czyli podwyższenie stężenia prolaktyny w surowicy krwi:

• u kobiet powyżej 20 ng/mL (400 mU/L);
• u mężczyzn powyżej 15 ng/mL (300 mU/L).

Przyczyny podwyższonego stężenia prolaktyny we krwi

Stężenie prolaktyny we krwi może się zwiększać zarówno w warunkach fizjologicznych, jak i z powodu różnych schorzeń. Wpływ na wydzielanie i poziom prolaktyny w organizmie ma również wiele powszechnie stosowanych leków.

Fizjologiczne powody hiperprolaktynemii to m.in.:

• ciąża;
• laktacja i stymulacja brodawek sutkowych;
• stosunek płciowy;
• stres;
• wysiłek fizyczny;
• zaburzenia snu;
• okres noworodkowy.

Hiperprolaktynemia pojawia się także w wyniku niektórych problemów zdrowotnych. Są to np.:

• schorzenia podwzgórza (np. guzy, choroby ziarnicze, radioterapia);
• schorzenia przysadki (prolaktynoma, guzy naciekające przysadkę);
• zespół pustego siodła;
• pierwotna niedoczynność tarczycy;
• zespół policystycznych jajników;
• przewlekła niewydolność nerek;
• marskość wątroby;
• przyczyny neurogenne.

Objawy podwyższonego stężenia prolaktyny

Jako iż prolaktyna wpływa na cykl menstruacyjny, to skutki wahań jej stężenia we krwi są bardziej odczuwane przez kobiety.

Prolaktyna hamuje pulsacyjne wydzielanie gonadoliberyny (GnRH) przez podwzgórze. Wskutek tego przysadka zmniejsza produkcję hormonu folikulotropowego (FSH), który ma wpływ na prawidłowy rozwój pęcherzyków w jajniku, oraz hormonu luteinizującego (LH), za pomocą którego komórka jajowa zostaje uwolniona z pęcherzyka Graafa.

Nadmiar prolaktyny może więc prowadzić do hipogonadyzmu hipogonadotropowego. Jest to schorzenie, w którym na skutek braku stymulacji gonad przez LH i FSH zaburzeniu ulegają ich czynności i upośledzony jest ich rozwój. Prowadzi to do rozregulowania cykli miesiączkowych u pań i poziomu hormonów u panów. Związane są z tym następstwa, takie jak:

• rzadkie miesiączki lub ich wtórny zanik;
• problemy z płodnością kobiet i mężczyzn;
• mlekotok głównie u pań przed okresem menopauzy, czasem ginekomastia i mlekotok u panów;
• ból przy stosunku płciowym u kobiet;
• osłabienie libido u obu płci, zaburzenia erekcji u panów;
• nadmierna androgenizacja u kobiet (np. łojotok, nadmierne owłosienie);
• ubytek masy kostnej;
• problemy emocjonalne (depresja i stany lękowe).

Działanie niepokalanka w hiperprolaktynemii

Badania kliniczne wskazują na to, iż trzymiesięczna kuracja ekstraktami z niepokalanka może zmniejszyć uwalnianie prolaktyny. Ekstrakty z niepokalanka wywierały również podobny efekt leczniczy jak tradycyjnie stosowany w hiperprolaktynemii lek – bromokryptyna. Obniżenie stężenia prolaktyny wraz z wpływem ekstraktów z niepokalanka na receptory dopaminowe powoduje:

• hamowanie wydzielania hormonu folikulotropowego (FSH);
• wzrost wydzielania hormonu luteinizującego (LH).

Badania kliniczne na kobietach potwierdzają skuteczność niepokalanka w przywracaniu równowagi hormonalnej. Zauważono m.in.:

• redukcję napięcia przedmiesiączkowego oraz przedmiesiączkowych zaburzeń dysforycznych;
• poprawę wydzielania progesteronu w fazie lutealnej cyklu;
• regulację cyklu miesięcznego;
• zmniejszenie cyklicznego bólu piersi.

Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż badanie przeprowadzone na mężczyznach dało równie interesujący efekt. Otóż niskie dawki (120 mg) leku z owoców niepokalanka zwiększały wydzielanie prolaktyny i dopiero wyższe dawki (240 mg i 480 mg) leku dały efekt hamujący jej wydzielanie.

Typowa dawka w czasie trzymiesięcznej kuracji stosowana w badaniach klinicznych u pań wynosiła 20–40 mg/dobę. Mimo pozytywnych wyników autorzy metaanaliz podkreślają, iż trzeba dodatkowych badań nad ekstraktami z niepokalanka. W próbach klinicznych bowiem wykorzystywano różniące się między sobą ekstrakty z tej rośliny, a kryteria diagnostyczne były nie do końca dobrze zdefiniowane. Stanowi to pewne ograniczenie w wydawaniu w pełni wiarygodnych ocen.

Jednak mimo powyższych zastrzeżeń Europejska Agencja Leków (EMA) oraz Komisja E (rada naukowa Federalnego Instytutu ds. Leków i Wyrobów Medycznych) wydały pozytywną rekomendację dotyczącą stosowania niepokalanka pod postacią płynnego lub suchego 50–70-procentowego ekstraktu etanolowego, co odpowiada 30–40 mg suchego owocu dziennie. Zaleca się go oficjalnie w terapii zaburzeń cyklu menstruacyjnego, zespole napięcia przedmiesiączkowego oraz mastalgii.

Przykładowe badania kliniczne porównujące działanie ekstraktów z niepokalanka z lekami

W jednym z badań klinicznych panie ze stwierdzonym zespołem policystycznych jajników (PCOS) podzielono na dwie grupy, z których każda liczyła 35 osób. Pierwsza grupa dostawała stosowany w tej chorobie lek hormonalny (30 μg estradiolu + 150 μg lewonorgestrelu), a druga grupa wyciąg z owoców niepokalanka standaryzowany na aukubinę (3 mg). W przypadku PCOS rośnie we krwi poziom wolnego testosteronu, DHEA-S oraz prolaktyny. Wśród pań biorących udział w badaniu każda cierpiała także na zbyt długie cykle lub brak miesiączki. Po zakończeniu testów okazało się, iż ekstrakt z niepokalanka obniżył poziom DHEA-S oraz uregulował cykle miesięczne u 21 kobiet (w porównaniu z 24 kobietami stosującymi leczenie hormonalne).

Badania kliniczne wskazują także na znaczącą redukcję mastalgii, czyli bólu piersi. Po trzech miesiącach kuracji okazało się, iż niepokalanek był skuteczniejszy niż niesteroidowy lek przeciwzapalny – flurbiprofen –w zmniejszeniu bólu. Niepokalanek pomógł też obniżyć liczbę kobiet, u których ból ustąpił całkowicie.

Ekstrakt z niepokalanka był również badany pod kątem jego wpływu na przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne. Porównywano go ze stosowanym na depresję i zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne lekiem SSRI (inhibitor wychwytu zwrotnego serotoniny) – fluoksetyną. Po ośmiu tygodniach leczenia objawy zmniejszyły się o 50–52% u kobiet zażywających niepokalanek oraz o 52–55% u kobiet zażywających fluoksetynę (wg wypełnianego przed i po badaniu kwestionariusza samopoczucia). Podobny wynik dała ocena pacjentek przeprowadzona przez psychiatrę.

Zbadano wpływ ekstraktu z niepokalanka na łagodzenie ciężkiego pierwotnego bolesnego miesiączkowania u kobiet. 30 pań przyjmowało lek hormonalny (0,03 mg etynyloestradiolu + 3 mg drospirenonu), a 30 pań ekstrakt z niepokalanka przez okres trzech cykli menstruacyjnych. W obu grupach zauważono zmniejszenie tzw. wskaźnika pulsacji oraz wskaźnika oporu tętnicy macicznej i znaczące zmniejszenie natężenia bólu miesiączkowego.

Wskazania do stosowania niepokalanka

Tradycyjne i oficjalne wskazania do stosowania niepokalanka u kobiet obejmują:

• zespół napięcia przedmiesiączkowego (PMS) – zmniejsza ból i tkliwość okolic sutka (mastodynia), ból piersi (mastalgia), łagodzi zaburzenia emocjonalne, łagodzi okołomiesiączkowe migreny, zmniejsza zatrzymywanie wody w organizmie i obrzęki;
• nadmierne bóle miesiączkowe;
• zbyt częste miesiączkowanie (polymenorrhoea) – cykle krótsze niż 21 dni;
• zbyt rzadkie miesiączkowanie (oligomenorrhoea) – cykle dłuższe niż 35 dni;
• brak miesiączki (amenorrhoea);
• hiperprolaktynemia.

Czasem surowiec był także stosowany u mężczyzn w stanie nierównowagi hormonalnej. Efektem tego działania było np. zmniejszenie

• mimowolnego lub przedwczesnego wytrysku;
• napięcia seksualnego;
• trądziku młodzieńczego;
• stanów nerwicowych w czasie andropauzy.

Standaryzacja surowca leczniczego

Aby móc leczyć dzięki owoców niepokalanka, surowiec należy standaryzować, czyli określić w nim dokładną zawartość konkretnej substancji czynnej. Według farmakopei prawidłowo dobrane owoce powinny zawierać nie mniej niż 0,08% jednego ze składników, czyli kastycyny. Czasem standaryzuje się owoce niepokalanka, sprawdzając w nich zawartość glikozydu irydoidowego (agnuzydu) lub innych składników (np. aukubiny czy apigeniny).

Działania niepożądane i interakcje z lekami owoców niepokalanka

Stosowanie owoców niepokalanka może wywołać działania niepożądane, takie jak:

• nudności;
• zgaga;
• dolegliwości żołądkowo-jelitowe;
• świąd skóry, a czasem przemijająca pokrzywka (przedawkowanie może powodować uczucie mrowienia skóry);
• suchość w jamie ustnej;
• uczucie zmęczenia;
• zaburzenia snu;
• bóle i zawroty głowy;
• rozdrażnienie.

Jednak nie stwierdzono, żeby niepokalanek był toksyczny, nie powoduje także zmian genetycznych i mutagennych w komórkach. Nie stosuje się niepokalanka w ciąży i okresie laktacji (nie wiadomo, w jakim stopniu składniki czynne rośliny przedostają się do mleka).

Nie znamy jeszcze dokładnie wszystkich aspektów wpływu estrogennego, dopaminergicznego oraz mechanizmów wpływu ekstraktów z niepokalanka na oś podwzgórze-przysadka. Z tego powodu przy zaburzeniach czynności przysadki (łącznie z guzami przysadki) oraz przy występowaniu nowotworów estrogenozależnych stosowanie ekstraktów z niepokalanka należy skonsultować z lekarzem.

Jeśli pacjent stosuje leki blokujące receptory dopaminergiczne lub leki estrogenowe, to nie powinien równocześnie stosować ekstraktów z niepokalanka.

Podsumowanie

Owoc niepokalanka jest rośliną znaną i stosowaną w medycynie tradycyjnej od wieków. Korzystny wpływ leczniczy poparty został w tym wypadku także wieloma badaniami in vitro, in vivo na modelu zwierzęcym oraz w próbach klinicznych. Jednakże nie znamy jeszcze w pełni mechanizmów działania składników czynnych tej rośliny, stąd badacze postulują kontynuowanie i poszerzenie zakresu prac. Wpłynie to pozytywnie na bezpieczeństwo i skuteczność terapii.

Bibliografia

1. Csupor D. i in., Vitex agnus-castus in premenstrual syndrome: A meta-analysis of double-blind randomised controlled trials, „Complementary Therapies in Medicine”, sierpień 2019, nr 47(17), DOI: 10.1016/j.ctim.2019.08.024, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31780016/, dostęp: 25.04.2025.
2. Edwards S.E. i inn. Fitofarmaceutyki – oparte na dowodach klinicznych kompendium leczniczych produktów ziołowych, Warszawa 2022.
3. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J., Fitoterapia i leki roślinne, Warszawa 2012.
4. Magiera A. i in., Potencjał terapeutyczny owoców niepokalanka pospolitego (Vitex agnus-castus) w schorzeniach ginekologicznych – przegląd aktualnego stanu wiedzy, „Farmacja Polska” 2021, nr 77(8), s. 491–502.
5. Naseri R. i in., Comparison of Vitex agnus-castus Extracts with Placebo in Reducing Menopausal Symptoms: A Randomized Double-Blind, „Study Korean Journal of Family Medicine” 2019, nr 40(6), s. 362–367, DOI: 10.4082/kjfm.18.0067, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31067851/, dostęp: 25.04.2025.
6. Puglia L.T., Lowry J., Tamagno G., Vitex agnus castus effects on hyperprolactinaemia „Frontiers in Endocrinology”, 21 listopada 2023, DOI: 10.3389/fendo.2023.1269781, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38075075/, dostęp: 25.04.2025.
7. Rafieian-Kopaei M., Movahedi M., Systematic Review of Premenstrual, Postmenstrual and Infertility Disorders of Vitex Agnus Castus, „Electronic Physician” 2017, nr 9(1), s. 3685–3689, DOI:10.19082/3685, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28243425/, dostęp: 25.04.2025.
8. Wolska J. i in., Rola wybranych suplementów i ziół w terapii hiperprolaktynemii – przegląd piśmiennictwa, „Farmacja Polska” 2021, nr 77(7), s. 435–441.