Idea edukacji włączającej – zwiększanie szans edukacyjnych wszystkich osób uczących się

Dążenia osób z niepełnosprawnościami do uzyskania pełni praw w różnych obszarach życia społecznego oraz zmiany w prawie oświatowym doprowadziły do tego, iż na przestrzeni ostatnich kilku lat coraz częściej zaczęto mówić o przekształceniu polskiego systemu edukacyjnego w system inkluzywny. Edukacja włączająca (inkluzywna) to nowy model obok edukacji specjalnej i integracyjnej, który stanowi formę kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkołach ogólnodostępnych.

Zgodnie z jego założeniami wszyscy młodzi ludzie, niezależnie od stopnia niepełnosprawności, mają możliwość uczęszczania do szkół rejonowych, organizujących proces dydaktyczny w taki sposób, aby jak najlepiej zaspokajał wszelkie potrzeby indywidualne wychowanków. Ważnym elementem społeczności włączającej są także poradnie psychologiczno-pedagogiczne, współodpowiedzialne m.in. za rozpoznawanie potrzeb uczniów i specjalistyczną diagnostykę. Podstawą edukacji zapobiegającej marginalizacji wybranych grup społecznych stał się jeden z kluczowych dokumentów międzynarodowych, czyli Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.

Zalety edukacji włączającej

Edukacja włączająca jest nowatorskim sposobem kształcenia wszystkich uczniów – nie tylko tych z tzw. specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Tworzenie wspólnej przestrzeni rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego, które jest istotą inkluzji, może przynieść następujące korzyści:

• zapobieganie etykietowaniu (populacja uczących się przestaje dzielić się na dwie grupy – uczniów sprawnych i uczniów z niepełnosprawnościami)
• lepsze perspektywy na przyszłość (zyskiwanie niezależności, udział w lekcjach wykładanych na wysokim poziomie i otwartość w relacjach społecznych zwiększają szanse uczniów na rynku pracy)
• umiejętność współdziałania w bardzo zróżnicowanej grupie osób (odmienność uczniów z niepełnosprawnościami nie budzi lęku, jest akceptowalna, a jej dogłębne zrozumienie umożliwia przełamanie społecznych stereotypów; prawo do odmienności zyskują także inni członkowie szkolnej społeczności)
• obecność uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkołach ogólnodostępnych powoduje wprowadzanie korzystnych zmian dla wszystkich uczniów (można tu wskazać np. konieczność umocnienia współpracy między szkołą a poradnią psychologiczno-pedagogiczną)
• zrozumienie, szacunek oraz wiedza, jaką uczniowie otrzymują w szkole, sprawiają, iż młodzi ludzie czują się pewniej i chętniej wchodzą w relacje z rówieśnikami

Wyzwania, które generuje edukacja włączająca

Edukacja włączająca nie jest utopią, ale koncepcją możliwą do realizacji. Choć kolejne kroki jej wdrażania zostały szczegółowo opracowane m.in. przez Europejską Agencję Rozwoju Edukacji Uczniów ze Specjalnymi Potrzebami, należy zdawać sobie sprawę z tego, jak wiele różnych wyzwań może ona generować.

1. Inkluzja zakłada wizję wspólnoty społecznej, której urzeczywistnienie wymaga podjęcia przemyślanych, zaplanowanych i wielopłaszczyznowych działań (żadna z przedstawionych dotychczas koncepcji edukacji włączającej nie jest gotowym do wprowadzenia w życie systemem; wymaga ona uwzględnienia specyfiki danego narodu, społeczeństwa, tradycji edukacyjnej i wypracowanych w jej ramach modeli kształcenia osób z niepełnosprawnościami).
2. Obecność uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkole ogólnodostępnej może wywołać różne reakcje środowiska szkolnego (problem odrzucania osób z niepełnosprawnościami).
3. Dyrektorzy szkół są zobligowani do wypełniania wielu zadań: wspierania nauczycieli, umiejętnego zarządzania zasobami, a także tworzenia sieci współprac ze środowiskiem lokalnym i poradniami psychologiczno-pedagogicznymi.
4. Zmiany na poziomie mezostrukturalnym wymagają weryfikacji kultury edukacyjnej w szkołach ogólnodostępnych (szkoła włączająca powinna być miejscem, w którym unika się kategoryzowania).
5. Dobrze zarządzana szkoła włączająca regularnie monitoruje metody edukacji i wykorzystuje wyniki w celu planowania dalszej pracy (różne potrzeby uczniów powinny stanowić motywację do refleksji i rozwoju kompetencji kadry nauczycielskiej).
6. Edukacja włączająca wymaga od nauczycieli ciągłego dokształcania się i nabywania nowych kompetencji (nieustannie rosnące obciążenie przy jednoczesnym braku wsparcia może być źródłem poczucia bezradności, rezygnacji i wyczerpania zawodowego).

Pytanie o przyszłość uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi związane jest z potrzebą współistnienia dwóch form kształcenia – specjalnego i włączającego. Przywołując poglądy wybranych badaczy, Iwona Kołodziejek zaznacza, iż „jedynie nieodpowiedzialne podejście do inkluzji nie rozważa innych form kształcenia”, a „bezrefleksyjne uznanie wszystkich miejsc segregacji za szkodliwe, choćby tych, w których uczniowie czują się dobrze, jest wynaturzeniem idei włączania”. Do tej pory kształcenie specjalne nie zostało całkowicie zlikwidowane w żadnym z państw. Decyzja rodziców o wyborze odpowiedniej placówki edukacyjnej dla dziecka powinna być więc podyktowana najważniejszą kwestią – troską o jego dobro.

Bibliografia:

Kołodziejek I., Indywidualizacja nauczania jako odpowiedź na zróżnicowane potrzeby edukacyjne wszystkich uczniów, [w:] Każdy uczeń jest ważny. Indywidualizacja na lekcji języka polskiego, red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2017 (Edukacja Nauczycielska Polonisty, t. 27).

Autorka: Joanna Pałka

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli