Epistemologia to, innymi słowy, naukowe badanie wiedzy. Ogólnie rzecz biorąc, zajmuje się warunkami, w jakich powstaje wiedza. Jednak prawdziwa racja bytu tej dziedziny naukowej wskazuje na potrzebę walidacji wiedzy – czyli oddzielenia tego, co jest uważane za prawdziwe, od tego, co takie nie jest.
Epistemologia jest uważana za jedną z najstarszych gałęzi filozofii. W rzeczywistości pierwsze refleksje na ten temat znaleziono w starożytnej Grecji, u tak znanych myślicieli, jak Platon i Arystoteles. W poniższym artykule dowiesz się nieco więcej o epistemologii: czym jest, jakie są jej gałęzie, funkcje i zastosowania.
Czym jest epistemologia?
Starożytni Grecy wyróżniali trzy formy lub poziomy wiedzy:
- Doxa: Termin ten został po raz pierwszy użyty przez Parmenidesa, a następnie przez Platona. Jest to związane z opiniami i przekonaniami.
- Episteme: Jest to koncepcja najbliższa temu, co dziś nazywamy „nauką”. Dla Platona episteme była wiedzą, którą należy uznać za prawdziwą, podczas gdy Arystoteles uważał, iż jest ona środkiem do zrozumienia rzeczywistości.
- Gnoza: ma związek z osobistymi doświadczeniami i spostrzeżeniami. Jest bardziej związana z duchowością lub mistyką.
Zgodnie z etymologią, interesujące nas pojęcie wynika z połączenia głosu episteme (wiedza) z logosem (badanie). Tak więc epistemologię można zdefiniować jako naukę o wiedzy.
Oczywiście na przestrzeni dziejów różni autorzy proponowali własne definicje. Dla znanego filozofa Mario Bunge epistemologia zajmuje się procesem badań naukowych i jego wytworem: wiedzą naukową.
Dodatkowo Guillermo Briones zwraca uwagę, iż dyscyplina ta stara się zrozumieć przedmiot badania nauki, analizując jej założenia filozoficzne, a także ukryte wartości, struktury jej teorii oraz metody stosowane do zbierania i interpretowania danych oraz potwierdzania lub obalania danego twierdzenia.
Krótko mówiąc, ta gałąź filozofii jest odpowiedzialna za badanie różnych aspektów związanych z powstawaniem wiedzy. Obejmuje ona podstawy, na których się opiera, jej pochodzenie, naturę, ograniczenia, a choćby ważność i jakość, krytyczną analizę procesu, który prowadzi do prawdziwie naukowej wiedzy i formułowania praw.
Podoba Ci się ten artykuł? Myślimy, iż może Ci się spodobać również: Kintsugi: filozofia leczenia ran duszy
Pytania o wiedzę a epistemologia
W swojej książce Theory of Knowledge Johannes Hessen analizuje szereg pytań, które zawsze były poruszane w epistemologii. Te pytania można uznać za punkt wyjścia dla wszystkich, kto chce zagłębić się w refleksję.
W pewnym sensie sposób, w jaki odpowiada się na te pytania, determinuje podejście lub stanowisko, które jest przyjmowane w odniesieniu do wiedzy i sposobów jej powstawania. Przyjrzyjmy się im nieco bliżej.
Czym jest wiedza?
Na to pytanie można odpowiedzieć na różne sposoby. Z fenomenologicznego punktu widzenia wiedza jest uważana za akt lub zjawisko, w którym podmiot (cognoscente) znajduje się przed przedmiotem.
Jednak z perspektywy psychologii uważa się to za proces. Oznacza to, iż uwzględnia procesy umysłowe zachodzące podczas aktu, w którym podmiot pojmuje cechy tego, co jest znane lub ma być poznane.
Epistemologia – czy wiedza jest możliwa?
Zdaniem wspomnianego autora, można odpowiedzieć sceptycznie, stwierdzając, iż tak naprawdę nikogo i niczego nie można w pełni poznać, iż wiedza jest tylko pozorem lub próżnym złudzeniem. Są jednak tacy, którzy są przekonani, iż istnieje możliwość zbudowania pewności wokół przedmiotu, co byłoby stanowiskiem dogmatyzmu.
Pośrednim punktem tych dwóch poglądów jest stanowisko znane jako relatywizm, który zakłada, iż nie można wiedzieć wszystkiego.
Skąd się bierze wiedza?
Arystoteles utrzymywał, iż w umyśle nie ma nic, co nie istniałoby wcześniej w doświadczeniu – to znaczy, czego podmiot nie doświadczył. Jednak miraże i halucynacje pokazują, iż zmysły mogą nas zwieść.
Dlatego w przeciwnym poglądzie stwierdza się, iż rozum nas nie oszuka. W ten sposób perspektywa racjonalizmu stwierdza, iż prawdziwa wiedza rodzi się z rozumu lub się nim posługuje, chociaż empiryzm twierdzi coś przeciwnego.
Czy wiedza występuje w podmiocie, czy w przedmiocie?
Z jednego punktu widzenia wiedza zaczyna się od przedmiotu lub rzeczywistości, a podmiot pojmuje jej adekwatności, aby zbudować jej obraz. Stanowisko przeciwne głosi, iż wszystko powstaje z podmiotu i odzwierciedla jego idee i świadomość.
Epistemologia – co jest prawdą?
W epistemologii jest to najważniejsze i najtrudniejsze pytanie. Powiedzieć, czym jest prawda, lub zastosować kryterium potwierdzające, iż wiedza jest prawdziwa, okazuje się być niezwykle trudne.
Są tacy, którzy kategorycznie odrzucają taką możliwość. Inni przyznają, iż dotarcie do miarodajnej wiedzy jest możliwe, o ile zastosuje się obiektywną procedurę, taką jak metoda naukowa.
Sądzimy, iż może Ci się spodobać również ten artykuł: Filozofia przyrody i jej znaczenie dla współczesnego świata
Gałęzie, prądy, szkoły i trendy
Istnieją różne podziały, nurty i szkoły w dziedzinie epistemologii, w zależności od przyjętego podejścia lub dyscypliny. W stosunku do tych ostatnich mamy epistemologię socjologii, psychologii, biologii, chemii itp., odnoszącą się do procesu badawczego w tych naukach.
Z drugiej strony mówimy też o epistemologii prawniczej (dotyczącej metod i procedur stosowanych przez prawników), epistemologii normatywnej, epistemologii modalnej, ewolucyjnej, a choćby genetycznej. Ta ostatnia, ustanowiona przez znanego pedagoga Jeana Piageta, głosi, iż wiedza jest wytworem interakcji jednostki z jej otoczeniem.
Istnieją również inne podejścia i szkoły, takie jak epistemologia postkolonialna i feministyczna. Jednym z najbardziej wpływowych w XX wieku rodzajów epistemologii jest logiczny neopozytywizm tzw. Koła Wiedeńskiego.
Główni epistemolodzy
Można powiedzieć, iż epistemolog to filozof zajmujący się pracą naukową. Tak więc, podczas gdy ludzie nauki badają rzeczywistość, on obserwuje i analizuje, jak konstruowane są teorie, rozumowanie i stosowane metody, a także paradygmaty, które w każdej epoce określają sposoby poznania.
W całej historii w epistemologii wyróżnia się wiele nazwisk:
- W starożytnej Grecji prekursorem był Parmenides, chociaż Platon i Arystoteles, każdy na swoim stanowisku, położyli podwaliny pod tę dyscyplinę.
- W średniowieczu wyróżniali się niektórzy scholastyczni filozofowie, tacy jak św. Augustyn i św. Anzelm, a także andaluzyjski uczony muzułmański Awerroes.
- Wraz z narodzinami nowożytnej nauki wokół refleksji nad wiedzą powstają również wielkie nazwiska: w tym czasie wyróżniają się angielscy empirycy: Locke, Hume i Berkeley.
- Nie możemy nie wspomnieć o dwóch wybitnych myślicielach, z których każdy zajmuje się swoją dziedziną, takich jak Kartezjusz i Kant.
- W XX wieku szkoły epistemologiczne reprezentowali Bertrand Russell i Ludwig Wittgenstein.
- Ostatnio wyróżniają się postacie Karla Poppera, krytyka neopozytywizmu logicznego, oraz francuskich hermeneutyków Hansa-Gadamera i Paula Ricoeura.
Epistemologia i jej przydatność
Wyjaśniliśmy już, czym zajmuje się epistemologia, w odniesieniu do nauki lub wiedzy w ogóle. Gdyby jednak istniały jakiekolwiek wątpliwości co do jej wartości lub zakresu, można podkreślić, iż dyscyplina ta znajduje następujące zastosowania:
- Bada związki między różnymi dziedzinami wiedzy.
- Pomaga zrozumieć, a choćby rozwiązać konflikty interesów.
- Analizuje i ocenia trafność stosowanych metod.
- Rozróżnia, jaką wiedzę należy uznać za naukową.
- Pogłębia różne ważne sposoby tworzenia wiedzy.
- Promuje debaty na temat tego, co można uznać za etyczne w nauce.
- Określa kryteria walidacji rzetelności i zakresu uzyskanych ustaleń.
- Przyczynia się do utrzymania krytycznego podejścia do granic wiedzy.
- Zachowuje odpowiednią czujność na ideologie, które wpływają na pracę naukową.
Epistemologia – dlaczego jest dziś ważna?
Epistemologia jest przydatna nie tylko dla tych, którzy obserwują z zewnątrz, ale także dla tych, którzy zajmują się nauką. Naukowiec jest istotą ludzką i jako taki nie jest wolny od zaistnienia w sytuacjach, które mogłyby być sprzeczne z postulatami.
Obecnie, wraz z powstawaniem wiedzy z użyciem systemów sztucznej inteligencji, otworzyła się cała panorama możliwych interpretacji i refleksji epistemologii. W tym zakresie należy stawić czoła wielu wyzwaniom. Chociaż przed nami jeszcze długa droga, epistemologia zawsze będzie miała coś do wniesienia.
