1700 zł co miesiąc i dla wszystkich – niezależnie od tego czy pracują czy nie, czy mają dzieci czy nie i czy w ogóle cokolwiek robią. Brzmi nierealnie? W całej Europie ruszają kolejne programy Bezwarunkowego Dochodu Podstawowego. Na jakim etapie jest Polska? Sprawdziliśmy co dzieje się w Polsce i na świecie.
Fot. Warszawa w Pigułce
Bezwarunkowy Dochód Podstawowy odchodzi od marginesów debaty akademickiej i staje się realną opcją polityczną w wielu krajach świata. Najnowsze pilotaże w Stanach Zjednoczonych, Europie i Afryce pokazują konsekwentnie pozytywne efekty dla zdrowia psychicznego i stabilności finansowej uczestników, podczas gdy obawy o masowe porzucanie pracy okazują się w dużej mierze nieuzasadnione. Jednocześnie największe jak dotąd badanie przeprowadzone w 2024 roku potwierdza umiarkowane zmniejszenie liczby przepracowanych godzin, co rodzi pytania o długoterminowe konsekwencje ekonomiczne. Obecne dowody sugerują, iż BDP nie jest ani panaceum na ubóstwo i nierówności, ani ekonomiczną katastrofą, której obawiają się krytycy – skuteczność zależy w znacznej mierze od konkretnych parametrów projektu i kontekstu implementacji.
W Polsce wysokie poparcie społeczne. Plany są, z realizacją gorzej
W Polsce dyskusje o BDP charakteryzują się wysokim poparciem społecznym przy jednoczesnym braku znaczącego zaangażowania politycznego. Fundacja Projekt PL wskazuje, iż choćby 73 procent Polaków popiera wprowadzenie BDP, co plasuje kraj w czołówce europejskiej pod względem akceptacji społecznej tej koncepcji. Polski Instytut Ekonomiczny w 2020 roku oszacował koszt programu na poziomie 1200 zł dla dorosłych i 600 zł dla dzieci na 376 miliardów złotych rocznie, co stanowi około 16% polskiego PKB.
Teoretyczne kalkulacje wskazują, iż BDP na poziomie 1700 zł miesięcznie dla wszystkich obywatela wymagałby fundamentalnej reformy systemu podatkowego lub drastycznych cięć w innych obszarach wydatków. Dla porównania, program 800+ kosztuje około 41 miliardów złotych rocznie (1,7% PKB), co daje wyobrażenie o skali finansowego wyzwania. Najprawdopodobniej usunięcie choćby wszystkich dotychczasowych programów społecznych, nie pozwoliłoby uzyskać środków na pokrycie programu.
Póki co temat pozostaje na marginesie oficjalnych analiz politycznych. Partia Razem jest najsilniejszym rzecznikiem BDP w polskim parlamencie. Lewica generalnie popiera koncepcję jako część szerszej agendy socjaldemokratycznej, podczas gdy partie centrum-prawicy i prawicowe pozostają sceptyczne lub niezdecydowanie wrogie.
Na razie, podobnie, jak w przypadku innych, zagranicznych programów, w Polsce planowano pilotaż. W województwie warmińsko-mazurskim uzyskano zgodę marszałka, jednak z powodu pandemii COVID-19 i późniejszej wojny w Ukrainie nie udało się pozyskać zaplanowanych środków finansowych, przez co program nigdy nie został wdrożony. Planowano tam wprowadzić BDP w wysokości 1300 zł na mieszkańca w kilku gminach i zbadać wpływ społeczny w polskiej rzeczywistości. Kolejne próby uzyskania środków na razie nie przyniosły efektów. Dyskusja jednak powróciła za sprawą przyznania Polsce Krajowego Planu Odbudowy. Niektórzy eksperci i zwolennicy programu twierdzą, iż rząd mógłby sfinansować pilotaż pomimo, iż czasy są trudne. Co więcej, dywaguje się nad potencjalną wysokością świadczenia. Biorąc pod uwagę inflację i wzrost kosztów życia, w tej chwili świadczenie powinno wynosić minimum 1700 zł.
Póki co jednak program został zawieszony i tak pozostanie do czasu uzyskania środków na jego realizację.
Globalne eksperymenty pokazują pozytywne wyniki
Pilotaże BDP przeprowadzone na całym świecie w latach 2020-2025 dostarczają najszerszej jak dotąd bazy empirycznej dla oceny skuteczności tej polityki społecznej. Program SEED w Stockton w Kalifornii, w którym 125 mieszkańców otrzymywało 500 dolarów miesięcznie przez dwa lata, wykazał dramatyczne poprawy – jak podaje NPR, 50% uczestników mogło pokryć nagły wydatek w wysokości 400 dolarów w porównaniu z 25% przed programem. Podobne pozytywne efekty zaobserwowano w barcelońskim projekcie B-MINCOME, gdzie według badań opublikowanych przez De Gruyter, 1000 gospodarstw domowych z najbiedniejszych dzielnic doświadczyło 28% wzrostu poziomu szczęścia i satysfakcji z życia.
Fiński eksperyment, choć ograniczony do 2000 bezrobotnych otrzymujących 560 euro miesięcznie, potwierdził znaczące poprawy w zakresie dobrostanu psychicznego, zaufania społecznego i zmniejszenia poziomu depresji. Jak wskazuje oficjalny raport rządu fińskiego, uczestniczki programu pracowały średnio 6 dni więcej rocznie niż grupa kontrolna, co obala mit o masowym porzucaniu pracy. W Walii natomiast pilotaż dla osób opuszczających system opieki nad dziećmi osiągnął rekordowy 97% poziom uczestnictwa wśród uprawnionych, najwyższy na świecie dla dobrowolnych programów BDP.
Najambitniejszy eksperyment trwa w Kenii, gdzie przez 12 lat 20 tysięcy osób w 295 wioskach otrzymuje różne formy płatności bezwarunkowych. Wyniki z 2024 roku opublikowane przez GiveDirectly pokazują, iż długoterminowe płatności miesięczne przewyższają krótkoterminowe transfery, podczas gdy jednorazowe wypłaty mają największy wpływ ekonomiczny. najważniejsze jest to, iż nie zaobserwowano negatywnych efektów dla motywacji do pracy – przeciwnie, zwiększyła się aktywność przedsiębiorcza.
Czy według ekonomistów to się opłaca? To skomplikowane
Największe jak dotąd amerykańskie badanie BDP, przeprowadzone przez OpenResearch w 2024 roku na 3000 uczestników w Illinois i Teksasie, dostarcza najbardziej wiarygodnych danych o rzeczywistych efektach programu. Według analiz opublikowanych w NBER Working Paper, uczestnicy pracowali średnio 1,3 godziny mniej tygodniowo i ich dochody z pracy spadły o 2500 dolarów rocznie (nie licząc transferów BDP). Jednocześnie zaobserwowano pozytywne efekty w zakresie zainteresowania przedsiębiorczością i podejmowania ryzyka, choć tymczasowe poprawy zdrowia psychicznego zniknęły po drugim roku.
Meta-analiza 27 badań z dekady 1968-2020 przeprowadzona przez Campbell Systematic Review potwierdza ograniczone dowody na istotne negatywne efekty dla podaży pracy, przy jednoczesnych pozytywnych wpływach na zdrowie psychiczne. Największe zmiany w poziomie aktywności zawodowej dotyczą kobiet z małymi dziećmi i osób pozostających w związkach małżeńskich – grupy, które tradycyjnie już dokonują wyborów między pracą a opieką.
Teoretyczne modelowanie ekonomiczne ujawnia jeszcze większą złożoność. Analiza Rezerwy Federalnej w Cleveland sugeruje, iż reforma neutralna pod względem wydatków zwiększyłaby produkcję o 13% i kapitał o 15% dzięki wyższym oszczędnościom zabezpieczającym. Z drugiej strony, model z American Economic Review przewiduje duże straty dobrobytu w długim terminie z powodu zmniejszonych inwestycji w kształcenie umiejętności.
Wpływ na rynek pracy okazuje się bardziej złożony niż oczekiwano
Dowody empiryczne z pilotażów konsekwentnie obalają obawy o masowe porzucanie pracy, ale ujawniają subtelne zmiany w zachowaniach zawodowych, które mogą mieć znaczące długoterminowe konsekwencje. Największe amerykańskie badanie NBER z 2024 roku pokazuje umiarkowaną redukcję podaży pracy, z uczestnikami wysoko ceniącymi czas wolny, ale bez znaczących popraw w jakości zatrudnienia lub inwestycjach w kapitał ludzki.
Heterogeniczne efekty według demografii ujawniają najważniejsze wzorce: młodsi uczestnicy zmniejszają godziny pracy, ale zwiększają uczestnictwo w edukacji, starsi wykazują minimalne zmiany w podaży pracy, kobiety z dziećmi dokonują większych redukcji godzin pracy, a efekty rozprzestrzeniają się na innych członków gospodarstw domowych.
Pilotaż w Kenii dostarcza szczególnie przekonujących dowodów przeciwko obawom o negatywne skutki dla pracy – nie zaobserwowano dowodów na zmniejszone wysiłki zawodowe, a faktycznie zwiększyła się aktywność biznesowa. Długoterminowe zobowiązania zachęcają do oszczędzania i podejmowania ryzyka, podczas gdy odbiorcy wykorzystują kluby oszczędnościowe do konwersji miesięcznych płatności na kwoty jednorazowe.
Fińskie wyniki komplikuje jednoczesne wdrożenie modelu aktywizacji w 2018 roku, ale podstawowe pozytywne efekty dla dobrostanu pozostają klarowne. Uczestnicy zgłaszali zmniejszony stres i obciążenie biurokratyczne, co może przekładać się na lepsze dopasowanie zawodowe w długim terminie.
Europa eksperymentuje pomimo politycznych przeszkód
Dyskusje o BDP w Europie nabrały znaczącego tempa w latach 2023-2025, przenosząc się z marginesów akademickich do głównego nurtu politycznego. Niemcy wyłoniły się jako najaktywniejsze centrum badań nad BDP, gdzie pilot Mein Grundeinkommen zapewniający 1200 euro miesięcznie 107 uczestnikom przez trzy lata wykazał poprawę zdrowia psychicznego bez zmniejszenia aktywności zawodowej. Jak podaje Basic Income Earth Network, Hamburg zebrał prawie 96 tysięcy podpisów pod inicjatywą pilotażu na poziomie kraju związkowego.
Według sondażu YouGov przeprowadzonego w siedmiu krajach UE, poziom poparcia publicznego dla BDP w krajach europejskich waha się od 34% w Danii do 69% w niektórych sondażach UE, z ogólną tendencją wyższego poparcia wśród młodszych i bardziej wykształconych grup. Konferencja o Przyszłości Europy zidentyfikowała BDP jako „najczęściej wyrażaną ideę” i „najczęściej proponowany mechanizm uczynienia Europy bardziej inkluzywną i sprawiedliwą społecznie”.
Katalonia planuje największy europejski pilotaż z 5000 uczestników otrzymujących 800 euro dla dorosłych i 300 euro dla dzieci miesięcznie. W Wielkiej Brytanii dwa mikroprojekty w Jarrow i East Finchley zapewniają 30 mieszkańcom około 2013 dolarów miesięcznie przez dwa lata, finansowane przez think tank Autonomy.
Polityczne poparcie pozostaje fragmentaryczne – partie zielone w całej Europie generalnie popierają BDP, podobnie jak lewicowe ugrupowania, podczas gdy główne partie centrum-lewicy i centrum-prawicy zachowują sceptycyzm. Niemieccy Zieloni włączyli BDP do oficjalnego programu partii w 2021 roku, a holenderska GreenLeft ma długą historię poparcia dla koncepcji dochodu podstawowego.
Inflacja i finansowanie pozostają kluczowymi wyzwaniami
Obawy inflacyjne dotyczące BDP nie znalazły potwierdzenia w rzeczywistych dowodach z programów, choć teoretyczne modele sugerują potencjalne ryzyko w zależności od kwoty i kontekstu ekonomicznego. Alaska Permanent Fund działający przez dekady wykazuje minimalny wpływ inflacyjny pomimo znaczących płatności, podczas gdy kenijski eksperyment na dużą skalę z transferami 1000 dolarów (15% lokalnego PKB) pokazał minimalne efekty cenowe.
Wyzwania finansowe pozostają jednak znaczące. Szacunki kosztów dla różnych państw wahają się od 2,8 biliona dolarów rocznie dla amerykańskiego Freedom Dividend (1000 dolarów miesięcznie) do względnie skromniejszych kwot dla państw o niższych dochodach. Yang’s Freedom Dividend wymagałby źródeł dochodów pokrywających tylko około połowy całkowitego wpływu fiskalnego według propozycji podatkowych.
Międzynarodowe porównania ujawniają różnice w przystępności cenowej. Finlandia uznała płatności 560 euro miesięcznie za „niemożliwie drogie” przez Centralną Organizację Fińskich Związków Zawodowych, zwiększając deficyt rządowy o około 5%. Szacunki dla Wielkiej Brytanii wahają się od 8,2 do 160 miliardów funtów rocznie, uznawane za „wyraźnie nieopłacalne” przez byłego ministra stanu.
Modele optymalnego opodatkowania sugerują, iż finansowanie BDP wymagałoby stawek podatku dochodowego zbliżających się do 100% na niższych poziomach dochodów, co stawia fundamentalne pytania o wykonalność polityczną. Elastyczność podaży pracy, szacowana na 0,3, oznacza, iż podwojenie płac zwiększa całkowite zarobki o 130%, co ma najważniejsze implikacje dla projektowania systemów podatkowych.
Od pilotażów do polityki
Przejście od udanych pilotażów do stałych programów pozostaje największym wyzwaniem, wymagając trwałej woli politycznej, zrównoważonych mechanizmów finansowania i ciągłego poparcia społecznego. Gdy sztuczna inteligencja i automatyzacja kontynuują przekształcanie rynków pracy, pilotaże BDP dostarczają cennych dowodów dla potencjalnych przyszłych odpowiedzi politycznych na zakłócenia ekonomiczne i nierówności.
Kluczowe czynniki sukcesu obejmują bezwarunkowe płatności o wystarczającej wielkości, długoterminowe zobowiązania (minimum 2-3 lata), solidną metodologię ewaluacji, integrację z istniejącymi usługami społecznymi oraz silne przywództwo polityczne i poparcie społeczne. Anulowanie pilotażów w Ontario i Walii z powodu zmian rządowych podkreśla krytyczne znaczenie stabilności politycznej dla długoterminowych programów społecznych.
Obecna baza dowodowa, choć znaczna, pozostaje niewystarczająca dla definitywnego rozwiązania podstawowych debat o zaletach BDP jako narzędzia politycznego. Przyszłe badania powinny koncentrować się na badaniach długoterminowych, lepszym zrozumieniu optymalnych parametrów projektu i bardziej wyrafinowanej analizie efektów równowagi ogólnej. To zniuansowane zrozumienie powinno informować przyszłe dyskusje polityczne i priorytety badawcze w miarę dojrzewania debaty o uniwersalnym dochodzie podstawowym.
