Zespół stresu pourazowego (PTSD) – przekroczony punkt krytyczny

Zespól stresu pourazowego może wystąpić na skutek przeżycia lub bycia świadkiem zagrażających życiu zdarzeń takich jak wojna, klęski żywiołowe lub akty związane z przemocą. Jak się objawia PTSD i jak je leczyć?

Ludzie cierpiący na PTSD często przeżywają ponownie traumę w koszmarach sennych lub wdzierających się na jawie wyobrażeniach, mają kłopoty ze snem, czują się zobojętniali i wyobcowani. Te objawy mogą być na tyle nasilone i trwać tak długo, iż zakłócają znacząco codzienne życie jednostki.

Stres traumatyczny, czyli co?

W klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV podaje się, iż traumatyczne zdarzenie jest to zdarzenie związane z zagrożeniem życia, poważnym uszkodzeniem ciała albo zagrożeniem fizycznej integralności, a osoba doświadczająca takiego zdarzenia przeżywa intensywny lęk, bezradność i zgrozę.

Wyróżnia się PTSD ostre: kiedy czas trwania objawów jest krótszy niż trzy miesiące. Przewlekłe: jeżeli czas trwania objawów wynosi trzy miesiące lub dłużej. Z początkiem opóźnionym: o ile początek objawów następuje co najmniej sześć miesięcy po zadziałaniu stresora.

Do zdarzeń traumatycznych należy zaliczyć katastrofy mające charakter naturalny (huragany, trzęsienia ziemi, powodzie) oraz spowodowane przez człowieka (wypadki lotnicze, kolejowe, drogowe i w pracy, pożary). Drugą grupą zdarzeń traumatycznych są różne sytuacje związane z przemocą. W tej kategorii można wyodrębnić trzy rodzaje sytuacji: przemoc kryminalną, która może zachodzić w rodzinie (przemoc fizyczna, nadużycia seksualne) i poza nią (przemoc fizyczna, gwałty, napady, rozboje) związaną z próbami unieszkodliwienia lub zastraszenia przeciwnika przez uprowadzenia i zabójstwa, oraz przemoc strukturalnie zorganizowaną, która przyjmuje formę wojny i torturowania więźniów.

Kto jest najbardziej podatny na rozwinięcie PTSD?

Większość osób, które doświadczyło wydarzenia traumatycznego nie rozwinie objawów PTSD. Najbardziej podatne są osoby które były bezpośrednio narażone na wydarzenie traumatyczne jako ofiara lub świadek, zostały poważnie zranione, przeżyły wydarzenie traumatyczne o charakterze długotrwałym lub bardzo dotkliwym. Osoby, którym podczas zdarzenia traumatycznego towarzyszyło poczucie bezradności i nie były one zdolne pomóc sobie lub swoim najbliższym.

Istnieje większe prawdopodobieństwa wystąpienia objawów PTSD, jeżeli jednostka w swoim wcześniejszym życiu doświadczyła jakiegoś zdarzenia zagrażającego życiu lub była wykorzystywana w dzieciństwie, cierpi na inne zaburzenie psychiczne lub występuje podatność w rodzinie. Dodatkowo takie czynniki jak: małe wsparcie ze strony rodziny i przyjaciół, niedawna i niespodziewana utrata kogoś bliskiego oraz stresujące zmiany w życiu powodują, iż osoba po przeżyciu zdarzenia traumatycznego rozwinie z większym prawdopodobieństwem objawy PTSD. Istnieje także dwukrotnie większe prawdopodobieństwo, iż objawy stresu pourazowego rozwiną się u kobiet niż u mężczyzn. Przy czym podatność na nie po doświadczeniu wykorzystywania seksualnego i gwałtu jest taka sama u obu płci.

Niektóre grupy ludzi (np. czarnoskórzy czy Latynosi) są bardziej podatne na rozwinięcie objawów PTSD. Być może, ze względu na większą częstotliwość doświadczania traumy. Kultura i grupa etniczna mogą również wpływać na to jak ludzie reagują na traumę. Osoby wywodzące się z kultur, gdzie jest większa otwartość i gotowość do rozmowy o problemach mogą częściej szukać fachowej pomocy.

Rozpowszechnienie PTSD i główne powody jego wystąpienia

Badania dotyczące rozpowszechnienia PTSD w populacji ogólnej przeprowadzone w USA przez National Comorbidity Survey (NCS) wskazują, iż narażenie na wydarzenia traumatyczne spełniające kryterium stresora w ciągu całego życia wynosi 60,7% wśród mężczyzn i 51,2% wśród kobiet. Jako najbardziej przykry typ zdarzenia traumatycznego 28,8% mężczyzn z PTSD wskazało ekspozycję na walkę zbrojną, a także bycie świadkiem poważnego zranienia lub śmierci. Wśród kobiet zdarzeniami najpowszechniej związanymi z PTSD był gwałt, wskazywany jako najbardziej przykre zdarzenie przez 29,9% kobiet z PTSD, i seksualne molestowanie, które wskazało 19,1% kobiet z diagnozą PTSD. Łącznie gwałt i molestowanie były zdarzeniami wskazanymi jako najbardziej przykre przez 49% kobiet z PTSD.

Jakie są skutki rozwoju stresu traumatycznego?

Przeżycie traumatycznego zdarzenia związanego ze skrajnie silnymi, negatywnymi emocjami, a następnie doświadczenie trudności lub niemożliwości uwolnienia się od myśli, emocji i obrazów związanych z tym zdarzeniem jest czynnikiem wstrząsającym i zmieniającym życie, a także funkcjonowanie jednostki. Zmiany te mogą występować w trzech sferach:

• w zachowaniu społecznym jednostki, w jej ustosunkowaniu się do istotnych celów i wartości życiowych własnych oraz innych ludzi
• w funkcjonowaniu procesów umysłowych
• w funkcjonowaniu mechanizmów fizjologicznych

W przypadku pierwszej grupy skutków przejawiają się one w gwałtownych zmianach nastroju, zwiększonej skłonności do przejawiania agresji, utraty kontaktu z rzeczywistością, nadmiernej impulsywności albo zamknięciu się w sobie, izolowaniu od ludzi. Takie zachowania osoby cierpiącej na PTSD w fazie dekompensacji zaburzają jej funkcjonowanie w życiu społecznym. Przejawia trudności w relacjach z najbliższymi, ma kłopoty z utrzymaniem się w pracy, co utrudnia jej zdobycie środków koniecznych do życia. W efekcie, tracąc chęć do życia, rozwija w sobie poczucie winy za zaistniałą sytuację traumatyczną i obecną, wpada w przygnębienie i depresję, co może zakończyć się próbą samobójczą.

Drugą sferą funkcjonowania jednostki, w której poszukiwano negatywnych skutków rozwoju PTSD, są procesy umysłowe – dochodzi do osłabienia funkcji poznawczych (tj. myślenie, koncentracja, uwaga). Wiele badań nad osobami cierpiącymi na PTSD wykazywało, iż cechują się one nadmierną reakcją zarówno na bodźce nagłe, jak i na bodźce niezaskakujące. Ta nadmierna reakcja ujawniała się zwiększeniem częstości skurczów serca, ciśnienia krwi, odruchu mrugania. Osoby z PTSD cechują się nie tylko podwyższonym poziomem aktywacji autonomicznego układu nerwowego w odpowiedzi na bodźce, ale również pewną charakterystyczną dla osób z PTSD zmianą w aktywacji ośrodkowego układu nerwowego. Wskazują na najwyższe lub zbliżone do najwyższych poziomy wydzielanych hormonów, takich jak: adrenalina, noradrenalina, wolna i ogólna tyroksyna, testosteron.

Badania dowodzą, iż traumatyczne zdarzenia mogą być uznawane za czynnik etiologiczny wielu zaburzeń psychicznych takich jak: zaburzenia osobowości typu borderline i inne zaburzenia lękowe, depresja, nadużywanie substancji psychoaktywnych. Wskazuje się, iż wśród osób zgłaszających się na leczenie z powodu PTSD 60%-80% cierpi na zaburzenie nadużywania lub uzależnienia od alkoholu lub narkotyków.

Leczenie farmakologiczne

Stosowanie środków farmakologicznych wobec pacjentów z zaburzeniem po stresie traumatycznym jest leczeniem wspomagającym, zmierzającym do redukcji objawów psychofizjologicznych występujących w przebiegu zaburzenia. Podstawowym środkiem farmakologicznym są leki przeciwdepresyjne. Widoczna reakcja na podstawie tych leków pojawia się zwykle po czterech tygodniach. Leki stosowane są do ograniczenia następujących objawów:

• niepokoju i lęku, takich jak bezsenność, wzmożony odruch orientacyjny, trudności z koncentracją, ponowne silne przeżywanie zdarzenia traumatycznego
• nadaktywności fizjologicznej i unikania bodźców związanych z traumą bądź ją przypominających
• tonicznej nadaktywności sympatycznego układu nerwowego
• wybuchów irytacji i gniewu oraz innych zaburzeń nastroju

Badania kliniczne nad skutecznością farmakoterapii wskazują, iż dają efekty w postaci obniżenia poziomu lęku i intruzji, co sprawia, iż pacjenci są w stanie bardziej aktywnie i z większym zaangażowaniem uczestniczyć w procesie psychoterapii zmierzającej do jakościowej poprawy w sferze funkcjonowania i samopoczucia. Decyzja o włączeniu tego typu leczenia powinna być konsultowana w zespole składającym się z psychoterapeuty, psychiatry. Istnieje konieczność ustalenia, czy i w której fazie psychoterapii należy podać leki i na którym jej etapie należałoby je odstawić tak, aby nie interferowały z procesem odbudowy zasobów pacjenta potrzebnych do skutecznego radzenia sobie ze stresorami.

Piśmiennictwo:

Jacek Wciórka (2008). Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR. American Psychiatric Association Arlington, VA

Barry Layton, Ph.D. and Robert Krikorian, Ph.D. ,Memory Mechanisms in Posttraumatic Stress Disorder

Maja Lis-Turlejska (2005). Traumatyczne zdarzenia i ich skutki psychiczne. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN

Bohdan Dudek (2003). Zaburzenie po stresie traumatycznym. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Justyna Pawłowska – psycholog, psychoterapeuta poznawczo-behawioralny z Centrum Terapii Hypnos
(art. ukazał się na portalu gazeta.pl)