Zastosowanie kasztanowca w medycynie naturalnej: korzyści i możliwości terapeutyczne.

Kasztanowiec, drzewo o majestatycznym wyglądzie, od wieków cieszy się popularnością nie tylko ze względu na swoje estetyczne walory, ale także na możliwości zastosowań terapeutycznych. W tym artykule przyjrzymy się substancjom czynnym znajdującym się w korze, kwiatach, owocach i nasionach kasztanowca. Przeanalizujemy najciekawsze badania i najczęstsze zastosowania kasztanowca w leczeniu różnych dolegliwości oraz omówimy potencjalne przeciwwskazania i środki ostrożności.

Kasztanowiec – pochodzenie

Teraz, gdy zamieszczamy ten artykuł, właśnie kwitną kasztanowce. Tak wrosły w nasz krajobraz, iż mało kto zdaje sobie sprawę z faktu, iż kasztanowiec nie zawsze rósł w Polsce.

Kasztanowiec zwyczajny (inaczej kasztanowiec biały, łac. Aesculus hippocastanum) jest drzewem z rodziny Kasztanowcowatych (Hippocastanaceae), pochodzącym z Półwyspu Bałkańskiego. Stamtąd rozprzestrzenił się po świecie jako roślina uprawna. W stanowiskach naturalnych, np. w Grecji, Albanii, Macedonii czy Bułgarii, jest nieliczny i określany jako zagrożony wymarciem. Być może dlatego, iż zagrażają mu różne patogeny, spośród których sporych zniszczeń dokonały larwy motyla szrotówka kasztanowcowiaczka. Na naszych ziemiach jest neofitem – gatunkiem przywleczonym, ale zadomowionym.

Kasztanowiec i jego znaczenie w Polsce

W Polsce spotkamy kasztanowiec głównie w parkach czy wzdłuż dróg i alei, a to ze względu na jego walory dekoracyjne i ocieniające. Drewna z tego drzewa praktycznie się nie pozyskuje, bo jest zbyt miękkie i delikatne, a jego wartość opałowa niska. Jednak znane są jego adekwatności lecznicze, jest także rośliną miododajną. W dawnych czasach nasion kasztanowca używano do wyrobu kleju i jako paszy dla zwierząt.

Kasztanowiec – opis botaniczny rośliny

Siedmiopalczaste, duże liście kasztanowca sprawiają, iż jego korona jest szeroka i gęsta. Wzniesione sporej wielkości kwiatostany złożone są z białych, ozdobionych różowymi kropkami kwiatów. Odmiany hodowlane mogą mieć kwiaty w innym kolorze – żółtym, różowym czy czerwonym – ale znaczenie lecznicze ma odmiana kwitnąca na biało. Każdy z nas zbierał prawdopodobnie kiedyś kasztany, więc wie, jak wygląda nasienie kasztanowca, czyli właśnie ta błyszcząca, ciemnobrązowa kulka z jedną dużą, matową, jasnobrązową czy też szarobrązową plamą. Razem z zieloną, kolczastą torebką stanowi owoc kasztanowca.

Zdjęcie własne – Marta Koziarska

Surowce lecznicze pozyskiwane z kasztanowca

Z kasztanowca możemy pozyskać w celach leczniczych korę, kwiaty, owoce i nasiona. Mają one podobne adekwatności i wskazania, ale różnią się głównymi składnikami czynnymi.

Kora kasztanowca (Cortex Hippocastani)

Aby pozyskać z kasztanowca dobrą korę, musimy wybrać młode i zdrowe gałązki. Kora powinna być suszona w przewiewie.

Najważniejszym składnikiem kory kasztanowca jest hydroksykumaryna – eskulina. Jest ona wykorzystywana w lekach jako izolowana substancja. Inne składniki kory to także kumaryny (eskuletyna, skopoletyna, fraksyna) oraz flawonoidy, trójterpeny i garbniki.

Potwierdzone badaniami adekwatności eskuliny:

• uszczelnia włosowate naczynia krwionośne;
• działa ochronnie przed promieniowaniem UV;
• hamuje hialuronidazę i kolagenazę (są to enzymy rozkładające kwas hialuronowy i kolagen, obecne w ścianach naczyń) oraz wywiera pozytywny wpływ na cyrkulację krwi w drobnych naczyniach krwionośnych, dlatego jest częstym składnikiem maści i czopków stosowanych w chorobie hemoroidalnej.

W działaniu kory kasztanowca ważne są także współdziałające z eskuliną garbniki odpowiadające za efekt ściągający, przeciwzapalny, przeciwkrwotoczny i przeciwbakteryjny. Kora kasztanowca i jej ekstrakty mają najsilniejsze działanie przeciwobrzękowe i przeciwzapalne. Kora hamuje także drobne krwawienia, więc używana jest w postaci odwarów w przypadku:

• nieżytów układu pokarmowego,
• biegunek,
• owrzodzeń jelita grubego,
• drobnych krwawień z przewodu pokarmowego.

Kwiat kasztanowca (Flos Hippocastani)

Pojedyncze kwiaty kasztanowca z szypułkami pozyskuje się w czasie kwitnienia i suszy w zacienionych, przewiewnych miejscach.

W kwiatach znajdziemy przede wszystkim bogactwo uszczelniających i wzmacniających naczynia krwionośne flawonoidów (pochodne kemferolu i izokwercetyny), a także związki kumarynowe (eskulinę i fraksynę), saponiny (escynę), cukry, fenolokwasy, garbniki oraz leukocyjanidyny.

Napary z kwiatów kasztanowca stosowane są wewnętrznie i zewnętrznie. Możemy spożywać napar, jeżeli dokuczają nam stany zapalne żył, hemoroidy czy obrzęki. Okłady można natomiast stosować na oparzenia, odmrożenia oraz zapalenia naczyń włosowatych skóry.

Niedojrzałe owoce kasztanowca (Fructus Hippocastani immaturus)

Z zebranych w końcu lipca niedojrzałych owoców kasztanowca powstaje Intractum Hippocastani, czyli etanolowy wyciąg tradycyjnie stosowany przy przewlekłej niewydolności żylnej. Zmniejsza on obrzęki, łagodzi skurcze łydek, ból, świąd oraz uczucie ciężkości nóg.

Owoce i znajdujące się w nich nasiona kasztanowca (Semen Hippocastani) zawierają mieszaninę saponin trójterpenowych, zwaną escyną (3–13%). Ponadto znajdziemy w nich około 0,15% flawonoidów (pochodne kwercetyny i kemferolu), garbniki i karotenoidy.

Liście kasztanowca (Folium Hippocastani)

Dużo rzadziej zbiera się liście kasztanowca. Należy je pozyskiwać w maju i czerwcu. Są one bogate w witaminę K 1, zawierają też flawonoidy, kumaryny i escynę. Zarówno liście, jak i kwiaty są wrażliwe na światło i dlatego należy je suszyć w cieniu i przewiewie.

Liście kasztanowca mogą zwiększyć krzepliwość krwi w odróżnieniu od pozostałych surowców pozyskanych z tej rośliny.

Escyna wyizolowana z kasztanowca jako składnik leków

Wyizolowana escyna jest stosowana w gotowych lekach. Naturalnie występuje ona w postaci mieszaniny składającej się z dwóch form (α i β). Większość dostępnych leków zawiera β-escynę, bo to ona jest aktywnym składnikiem tej mieszaniny.

Escyna może być stosowana doustnie i miejscowo. Jako iż nie wykazuje adekwatności hemolitycznych, można ją także stosować w postaci iniekcji dożylnych.

Pozytywne efekty przyjmowania escyny:

• zmniejsza przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych;
• przywraca ścianom elastyczność i zwiększa ich odporność na uszkodzenia;
• działa przeciwzapalnie;
• działa przeciwobrzękowo;
• zwiększa napięcie ścian żył;
• poprawia krążenie obwodowe;
• poprawia ukrwienie skóry i mięśni gładkich;
• może nieznacznie zmniejszać krzepliwość krwi;
• zmniejsza lepkość krwi;
• w badaniach in vitro i in vivo wykazano jej działanie antyoksydacyjne i antywolnorodnikowe. Dzięki temu hamuje utlenianie lipidów w organizmie;
• jest inhibitorem hialuronidazy, elastazy, β-glukuronidazy, arylosulfatazy oraz β-N-acetyloglukozamidazy – enzymów rozkładających proteoglikany obecne w ścianach naczyń. Aktywność tych enzymów może być bardzo wysoka u osób z przewlekłą chorobą żylną. Proteoglikany zapewniają sztywność oraz napięcie ścian naczyń żylnych, a także wielkość porów w kapilarach. Ich degradacja powoduje zwiększoną przepuszczalność ścian naczyń, co może powodować obrzęki. Badacze postulują wręcz, iż escyna może choćby nasilać produkcję proteoglikanów, co dodatkowo wzmacnia ściany naczyń krwionośnych.

Zastosowanie escyny

Leczenie:

1. stanów zapalnych naczyń krwionośnych;
2. zaburzeń krążenia żylnego, żylaków podudzi, hemoroidów;
3. obrzęków w stanach pourazowych i pooperacyjnych;
4. przewlekłej niewydolności żylnej;
5. pomocnicze w zaburzeniach krążenia mózgowego w wyniku urazu, udaru lub zapalenia, obrzęku mózgu;
6. pomocnicze w zespołach bólowych kręgosłupa;
7. zapobieganie zakrzepowemu zapaleniu żył po operacjach.

Escyna w badaniach naukowych

1. Badania na zwierzętach pokazują, iż escyna działa przeciwzapalnie, a szczególnie efektywnie, jeżeli leczenie zaczniemy jak najwcześniej.
2. Suplementowana doustnie β-escyna zmniejsza wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego, hamując jej przechodzenie z jelit do krwi. Nie ma jednak działania hipoglikemicznego ani nie wpływa na uwalnianie insuliny.
3. Podawanie dożylnie escyny u pacjentów z poważnym powypadkowym urazem głowy wiązało się ze zmniejszeniem wartości ciśnienia wewnątrzczaszkowego, co poprawia rokowania pacjentów. Zmniejszała ona także obrzęk mózgu, który może wystąpić po zabiegach koniecznych do wykonania w wyniku urazów czaszki, nowotworów mózgu czy tętniaków śródczaszkowych.
4. Inne badania pokazały redukcję stanu zapalnego i obrzęku u pacjentów po operacjach kończyn górnych.
5. W chorobie hemoroidalnej podawanie 120 mg escyny przez dwa miesiące redukowało obrzęk i krwawienia oraz przyspieszało gojenie ran i owrzodzeń.
6. W badaniach na królikach i psach wykazano, iż wyciąg z nasion kasztanowca (także izolowana escyna) powodował skurcz naczyń żylnych utrzymujący się do 3 godzin po podaniu. Zwiększa to tonus żylny, co jest ważne w chorobie żylakowej. Badania na ludziach także wykazały zwiększenie napięcia ściany żylnej, zmniejszenie pojemności żylnej i wzrost o 30% tempa przepływu krwi żylnej w kończynach dolnych. Powodowało to zmniejszenie obrzęku i dolegliwości bólowych. Taki efekt wymaga jednak podania większych dawek jednorazowo (80 mg lub 150 mg).
7. Przeprowadzono też kilka niewielkich badań klinicznych, w których wyniku wskazuje się na korzyści z podania escyny w zaburzeniach mikrokrążenia, przy mikroangiopatii cukrzycowej, w nadciśnieniu żylnym i zakrzepicy żył powierzchniowych.

Wyciągi z kasztanowca – interakcje z lekami

Nie zgłoszono do tej pory praktycznego wypadku interakcji, ale jako środek ostrożności podaje się, iż wyciągi z surowców mogą:

1. nasilać działanie neurotoksyczne antybiotyków aminoglikozydowych oraz doustnych leków przeciwzakrzepowych;
2. hamować transport leku nasercowego digoksyny (tylko badanie in vitro).

Ponadto zauważono, iż wiązanie się escyny z białkami osocza jest osłabiane przez cefalosporyny.

Wyciągi z kasztanowca – przeciwwskazania

Saponiny obecne w wyciągach z kasztanowca w większych stężeniach mogą działać drażniąco na układ pokarmowy i uczulać skórę. Dlatego przeciwwskazaniem do ich stosowania jest:

• nadwrażliwość na substancję czynną (nie możemy tego przewidzieć);
• niewydolność nerek;
• skóra z uszkodzona i z ranami;
• skóra poddawana napromieniowaniu;
• w ciąży można stosować tylko pod kontrolą lekarza (ale nie w III trymestrze);
• nie rekomenduje się stosowania u osób poniżej 12. roku życia.

Działania niepożądane ekstraktów z kasztanowca

Zazwyczaj działania niepożądane są rzadkie i bardzo łagodne. Należy do nich reakcja uczuleniowa i łagodne zaburzenia żołądkowo-jelitowe.

Więcej nie znaczy lepiej, należy więc dbać o adekwatne dawkowanie, ponieważ duże dawki mogą wywołać poważne efekty uboczne. Są to zaburzenia termoregulacji i porażenie mięśni oddechowych. Objawy przedawkowania to początkowo pieczenie w jamie ustnej, nudności, wymioty, bóle brzucha i biegunka. Dawki toksyczne mogą wywołać ośrodkowe zaburzenie termoregulacji, majaczenie, objawy depresji ośrodkowego układu nerwowego, porażenie mięśni oddechowych, duszność, kaszel i bezdech.

Przetwory z kasztanowca

1. Z jednej łyżki kwiatów kasztanowca możemy wykonać napar, zalewając je jedną szklanką wrzątku na 20 minut. Możemy go pić dwa razy dziennie.
2. Z jednej łyżki kory kasztanowca zalanej szklanką wody możemy sporządzić też odwar. Dobrze jest zalaną korę zostawić na 1–2 godziny namaczania, a następnie doprowadzić do wrzenia i pogotować 5–10 minut. Następnie odstawiamy na 10 minut i przecedzamy. Całość dzielimy na 2–3 porcje i popijamy w ciągu dnia.

Preparaty zawierające izolowaną escynę są obecne na polskim rynku. Tabletki lub kapsułki dawkuje się trzy razy dziennie po 40 mg lub dwa razy dziennie po 50 mg. Dzieciom zaleca się połowę tej dawki. Istnieje także escyna do podawania dożylnego oraz preparaty z escyną (kremy, maści, żele) do stosowania miejscowego.

Bibliografia

1. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J., Fitoterapia i leki roślinne, PZWL 2007.
2. Ożarowski A. (red.), Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, 1982.
3. Wojtak A., Zubilewicz T., Właściwości β-escyny w obrzękach pourazowych i pooperacyjnych, „Praktyczna ortopedia/traumatologia” 2018.
4. Karłowicz-Bodalska K., Rudkowska E., Han-Marek M., Leki naturalne o działaniu ochraniającym ściany naczyń krwionośnych, Czytelnia Medyczna 2006.
5. Edwards S.E., da Costa Rocha I., Williamson E.M., Heinrich M., Fitofarmaceutyki – oparte na dowodach naukowych kompendium leczniczych produktów ziołowych, PZWL 2022.