Zagrożenia społeczne dzieci i młodzieży w obrębie interakcji społecznych

pedagogika-specjalna.edu.pl 1 rok temu

Każdy z nas, funkcjonując w społeczeństwie, codziennie spotyka się z daną grupą, zmienia ją i odnajduje się w niej – w zależności od swoich zainteresowań, wykonywanych prac, poglądów oraz ludzi, z którymi nawiązuje relacje, buduje więzi. Dlatego wydaje się, iż trafnym określeniem jest sformułowanie, że: człowiek tworzy sieć grup społecznych, które wzajemnie się przeplatają, krzyżują i uzupełniają oraz są dla niego punktem odniesienia. W dalszej części pracy zagadnienie to zostanie omówione dokładniej.

Trafnym jest określenie Wincentego Okonia, który twierdzi, iż grupa to: każda większa od dwu liczba osób danego rodzaju, wyodrębnionych na podstawie przyjętego kryterium [1].

Spośród wielu definicji grupy społecznej za najbardziej adekwatną do danego zagadnienia uznano definicję zawartą w Nowym Słowniku Pedagogicznym, który przez grupę społeczną rozumie: dwie (lub więcej) osoby, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które posiadają ustalone wspólne normy, mają wspólny cel, tworzą rozwiniętą strukturę grupową i mają poczucie odrębności swojej grupy w stosunku do innych grup [2].

Wśród podanych definicji, także istotne znaczenie ma grupa wychowawcza: czyli zespół skupiający osoby w tym samym wieku (młodzież, dorośli) w celu doskonalenia się w wybranej dziedzinie edukacji umysłowej, artystycznej, technicznej czy fizycznej oraz realizacji przyjętych przez grupę ideałów. Grupa ta silnie oddziałuje na jej uczestników, ponieważ główny nacisk kładzie na indywidualną motywację oraz stwarza okazję do działania, pobudza do pracy nad sobą i uczy harmonijnego współdziałania z innymi. Społeczności takie powstają przeważnie przy klubach młodzieżowych, świetlicach, szkołach lub domach kultury [3].

Ważnym elementem wchodzącym w skład komponentów określających działanie grupy rówieśniczej jest wiek. Kategorię tą tworzą osoby należące do tego samego (lub z lekkimi wahaniami) przedziału wiekowego. Kolejnym czynnikiem, który odgrywa (a czasem choćby determinuje) znaczącą rolę wśród istniejących i rozwijających się grup – jest płeć. Wiek szkolny sprzyja nawiązywaniu znajomości i relacji, kiedy to dziewczynki mają swoje tajemnice, które są niedostępne dla chłopców; żyją one w świecie bajek i przeżywania książkowych historii, a czas spędzają na zabawie lalkami oraz „poważnych” rozmowach. Chłopcy w tym samym czasie – również nie zwracają uwagi na koleżanki; wolne chwile wypełniają im: gra w piłkę, zabawy w policjantów, jazda na rowerze; a dziewczęta są dla nich obiektem jedynie psikusów i żartów. Choć, jeżeli przyjrzymy się dzisiejszym czasom – zauważymy, iż coraz częściej łamane są wcześniejsze reguły. Dzieci w piaskownicy z taką sama euforią budują nowe budowle, chłopcy „oswajają” się z zabawą w dom, a dziewczęta poznają tajniki motoryzacji. Może dzieje się tak właśnie dlatego, iż również w świecie dorosłych nastąpiło przemieszanie ról i wykonywanie obowiązków (wcześniej typowo męskich przez obecne kobiety) nie budzi już wielkich emocji. Gdzie leży przyczyna? Jednym z czynników są relacje młodych, właśnie oparte na partnerstwie i wzajemnej chęci uzupełniania.

W oparciu o adekwatności rozwojowe dzieci i młodzieży wyróżnia się trzy typy grup rówieśniczych:

dziecięce grupy zabawowe, bandy;
młodzieżowe paczki, kliki;
młodzieżowe grupy dewiacyjne (gangi, bandy przestępcze) [4].

Co daje młodym ludziom wchodzącym dopiero w świat dorosłych przynależność do danej grupy? Zanim wymienione zostanie co zyskują, wyszczególnione będzie miejsce zawiązywania się grup rówieśniczych:

w szkole – przeważnie formują się one w obrębie danej klasy, ale także zdarza się, iż uczniowie łączą się w kręgi klas równorzędnych. Dobrą okazją do poznawania siebie jest uczestnictwo w konkursach, gdzie czynnik motywacyjny (nagroda grupowa) pobudza do działania; również działalność w samorządzie szkolnym/wolontariacie – dodatkowo uczy współpracy;
na podwórku – wspólne przebywanie ze sobą i radosne spędzanie czasu wolnego,
a także spontaniczne rozmowy – są okazją do wzajemnego poznania się;
w klubach zainteresowań – wiadomo, iż podobne pasje jednoczą i są okazją do wymiany doświadczeń, a także przezywania sukcesów lub porażek.

Młodzi ludzie tkwią w rówieśniczym kręgu, ponieważ:

stwarza on poczucie bezpieczeństwa;
daje możliwość społecznej przynależności;
pozwala przyjemnie spędzić czas;
jednostka zdobywa nowe umiejętności;
uczy się wczuwać w wymogi życia społecznego;
kształtuje poczucie lojalności;
stwarza okazje do niesienia wzajemnej pomocy;
młody człowiek poznaje innych;
może budować swój świat wartości [5].

Przechodząc do kolejnego etapu rozwoju, między młodzieżą nawiązują się bliższe znajomości, które dają początek paczce. Grupa ta wywiera wpływ na myśli, uczucia, zachowania i strój swoich uczestników. Równocześnie daje poczucie stabilności, komfort bezpieczeństwa, a przede wszystkim pozwala na ujawnienie prawdziwych emocji, które młodzież tłumi w domu lub w szkole. Nie chodzi tu tylko o negatywne postawy, raczej o fakt, ze w grupie przyjaciół można zrzucić maskę i stać się sobą – być naturalnym, nie obawiając się śmiechu, ani płaczu. Uczestnictwo w paczce przyspiesza rozwój społeczny młodzieży i zaspokaja potrzebę uznania w oczach rówieśników spoza paczki. Równocześnie udział w tej grupie nakazuje przyjąć pewne wzory postępowania, co stanowi czynnik regulujący zachowanie. Młody człowiek uczy się szanować normy, bo sam je wcześniej ustanowił. Życie paczki jest wypełnione rozmowami o codziennych sukcesach i niepowodzeniach, o planowanych zabawach, o filmach, książkach i sporcie. W grupie tej plotkuje się, ocenia rówieśników i dorosłych, wymienia tajemnice. Niejednokrotnie członkowie paczki pomagają sobie wzajemnie w pokonywaniu różnorakich trudności. Czasem łączy ich uczestnictwo
w dodatkowych zajęciach oraz kultywowanie wspólnych świąt, uroczystości, wspólnych wydarzeń [6].

W grupie rówieśniczej dziecko poznaje role, jakie ma przyjąć. Paczki rówieśnicze często posiadają specyficzne rytuały, własne znaki szczególne, tworzą tzw. kody, często sygnalizowane poprzez odpowiedni strój, używanie charakterystycznego języka, nowe sposoby powitań oraz słowa klucze, których szyfr znany jest dla ludzi z danej grupy, a nieznany dla osób z zewnątrz. Dzieci silnie odczuwają potrzebę przynależności, pragną utożsamiać się z grupą. W tak zamkniętym układzie tworzą się, czasem w sposób naturalny podziały, rozkład sympatii, rośnie wówczas pragnienie akceptacji. Można wtedy wyodrębnić status dziecka w grupie rówieśniczej, w której zauważamy poszczególne, charakterystyczne cechy dzieci popularnych:

optymistyczne i radosne usposobienie,
atrakcyjność fizyczna,
mnogość wzajemnych kontaktów indywidualnych,
częste zabawy polegające na współpracy,
chęć dzielenia się,
oceniane jako dobrzy przywódcy,
niski poziom agresji,

cechy dzieci odrzucanych:

częste zachowania destrukcyjne,
kłótliwość i nastawienie antyspołeczne,
nadmierna aktywność,
gadatliwość,
częste próby podejmowania kontaktów społecznych,
rzadkie zabawy polegające na współpracy, niechęć do dzielenia się,
więcej działań samodzielnych,
niewłaściwe zachowanie,

cechy dzieci lekceważonych:

nieśmiałość;
rzadka agresja; wycofanie w obliczu agresji ze strony innych ludzi,
rzadkie zachowania antyspołeczne,
brak stanowczości,
mnogość działań indywidualnych,
unikanie wzajemnych kontaktów indywidualnych w diadach, więcej czasu spędza
w szerszych grupach [7].

Podstawą prawidłowych relacji i budowania kontaktu z rówieśnikami jest świadomość siebie samego oraz poznanie własnej wartości. Kolejnym etapem po koleżeństwie w nawiązywaniu i budowaniu więzi jest przyjaźń. Trafnym wydaje się zwrot Augustyna, który podaje, iż jest to: miłość do ograniczonego kręgu (jednej lub kilku) osób, z którymi się spotykamy na pewnych płaszczyznach życia [8]. Zakłada ona wspólną płaszczyznę spotkania, od której zależy rodzaj, głębia i trwałość przyjaźni. Symbolem przyjaźni jest wspólne patrzenie w tym samym kierunku, a im większa jest wspólnota odczuwania, myślenia i działania, tym głębsza przyjaźń, ponieważ jest ona związana ze wspólnym dążeniem do jednego celu, wzajemnego tworzenia oraz budowania. Możemy wyszczególnić cechy przyjaźni:

emocjonalne otwarcie na innych: można mieć kilku przyjaciół, przy czym nie odczuwa się emocjonalnej zazdrości. Przyjaciele nie ograniczają wzajemnie swojej wolności, ponieważ relacja ta nie zakłada wyłączności, nie ma w niej całkowitego oddania emocjonalnego choć element takiego połączenia jest także ważny. Natomiast zazdrość o przyjaciela jest świadectwem niedojrzałości emocjonalnej, głodu emocjonalnego.
niedomaganie się dozgonnej wyłączności: warunkiem trwania przyjaźni jest wspólny cel, zainteresowania, wspólna płaszczyzna spotkań, wzajemne kroczenie we wspólnym kierunku. Dlatego też wiele przyjaźni kończy się w sposób naturalny i nie pozostawia wyrzutów;
wzajemne obdarowywanie się wolnością;
bycie z drugim w chwilach potrzeby: istotna jest prawda, iż przyjaźń sprawdza się w chwilach krytycznych, kiedy to jeden z bliskich potrzebuje pomocy. Natomiast opuszczenie drugiego w trudnościach, przestraszenie się i odwrócenie odsalania nieautentyczność przyjaźni;
bezinteresowność w udzielaniu pomocy: można przyjąć, iż przyjaźń jest miejscem wzajemnego obdarowywania siebie;
brak z góry ustalonych reguł: zawieranie przyjaźni z reguły jest spontaniczne, nie można jej zaplanować, ani też uczynić kogoś przyjacielem wbrew jego woli.

Z pojęciem przyjaźni wiąże się jeszcze klika myśli: prawdziwa przyjaźń jest szczytem dojrzałości emocjonalnej i różni się od koleżeństwa swym wymiarem wewnętrznym, porozumieniem, które umożliwia i wspiera autentyczną więź z racji szlachetnej wzajemności. Dojrzała przyjaźń jest szkolą wolności we wszystkich relacjach międzyludzkich.

Jednakże pojawia się także w tej relacji zachłanność uczuciowa, która często jest efektem niezaspokojonego głodu emocjonalnego w środowisku rodzinnym. Objawia się ona w zazdrości o spotkania i kontakty przyjaciela z osobami trzecimi. Przed taką przyjaźnią człowiek broni się odruchowo, ponieważ chce chronić swoją wolność. W takich przypadkach dochodzi najczęściej do konfliktu, a rozstanie jest bolesne.

Należy poruszyć jeszcze jeden wątek związany z przyjaźnią, gdy staje się ona niebezpieczna, bo:

przyjaciele łączą się w złym celu;
głównym jej celem jest bycie „przeciwko dorosłym”;
fundamentem przyjaźni jest niszczenie, a nie budowanie;
występuje w niej warunkowość akceptacji (np. gangi);
brak w niej partnerstwa (gdy jedna osoba podlega drugiej, rezygnując z bycia sobą);
rezygnuje się w niej z własnej wolności.

Podsumowując powyższe rozważania, omówione zostanie znaczenie przyjaźni w okresie dojrzewania: jest to nauka otwartości; wzajemnego zaufania; wrażliwości; pomagania sobie i przekraczania egocentryzmu. To także szkoła bezinteresowności i uczenia się obdarowywania wzajemną wolnością. Cechy te pomagają w późniejszym budowaniu trwałych więzi małżeńskich i rodzinnych [9].

Młody człowiek nie tworzy świata samodzielnie, może odgrywać wyznaczone, przyjęte role społeczne. Uczy się przez to nowych zasad, zdobywa doświadczenie, odnajduje się w zaistniałych sytuacjach. W grupie rówieśniczej – jej członkowie charakteryzują się podobnym rozwojem funkcji poznawczych i emocjonalnych, a także nabytych umiejętności społecznych, co daje możliwość przeżywania odmiennych doświadczeń niż rodzice. Wchodząc w interakcje ze swoimi przyjaciółmi, dany osobnik zdobywa umiejętności jak nawiązywać, podtrzymywać kontakty z rówieśnikami, które będą inicjatorem kolejnych procesów poznawczych [10].

Niejednokrotnie zdarza się, iż dziecko nie włącza się w zabawę innych dzieci: może to wynikać z braku odwagi lub niskiej samooceny. Często powodem jest poczucie niższości, poniżenia, a także odczuwanie braku więzi z grupą – co prowadzi do wyizolowania. To właśnie w konsekwencji staje się przeszkodą do tworzenia relacji z innymi. A to z kolei prowadzi do niewykształcenia w sobie poczucia empatii. Postawę dziecka wyalienowanego, unikającego kontaktów z innymi kształtuje brak społecznych, osobistych
i szkolnych zdolności adaptacyjnych. Potrzeba przynależności do grupy jest istotną determinantą ludzkiego wysiłku [11].

Potrzeba przynależności i akceptacji wynika z potrzeby kontaktu, która jest jedną z najważniejszych potrzeb, a przejawia się ona już u małego dziecka jako jedna z pierwszych potrzeb dziecka. Małe dziecko ma ograniczoną „pojemność poznawczą”, czyli nie jest w stanie ogarnąć zasięgiem swego poznania więcej niż jednej osoby. Jak podaje H. Filipczuk: stopniowo zakres ten rozszerza się, ale w ciągu kilku pierwszych lat życia obejmuje tylko kilka osób z najbliższego kręgu, stale z nim obcujących, wchodzących w skład poznania rodziny [12].

Jeśli nastąpi zerwanie tej więzi lub długotrwałe rozstanie, wówczas konsekwencje mogą być poważne – głównie zaburzenie rozwoju dziecka, zarówno pod względem emocjonalnym, ale także psychicznym oraz fizycznym, co w dalszych skutkach może prowadzić do objawów nerwicowych. Kluczowym jest zależność, która zawiera się w relacji wymiany: nauczenie się zaspokajania tej potrzeby, może nastąpić tylko wówczas, gdy dziecko doświadcza czyjeś miłości. Aby było zdolne do zaspokajania we adekwatny sposób potrzeby kontaktu emocjonalnego, aby było zdolne do kochania innych, musi najpierw doznać czyjeś miłości – najczęściej matki. Należy pamiętać, iż kontakt emocjonalny ma charakter dwustronny. Dziecko nie jest tylko przedmiotem zainteresowania, troski, uwagi i miłości rodziców, ale także ono uczy się być świadkiem i nośnikiem miłości: poprzez utrzymywanie kontaktu z innymi, interesowaniem się nimi, troską oraz relacją serdeczności. Podana zależność odbywa się w różnym stopniu na kolejnych etapach rozwojowych dziecka. Rodzice okazując dziecku zainteresowanie, troskę oraz miłość, zaspokajając jego potrzebę kontaktu emocjonalnego – powinni pomagać dziecku i wspierać w uczeniu się i poznawaniu, dostrzeganiu potrzeb innych i umiejętnym obdarowywaniu ich swoją miłością. Przed każdym etapem rozwoju dziecka stoją kolejne zadania, przed którymi powinno stanąć dziecko, aby móc rozwijać swoje umiejętności oraz nawiązywać i rozpoznawać relacje z innymi osobami, a także wchodzić w głębsze lub luźne kontakty z bliskimi oraz utrzymywać koleżeńsko-przyjacielskie więzi. Dlatego też należy kontrolować, aby zbyt długi okres utrzymywania więzi tylko z matką i ojcem nie zatrzymał i uniemożliwił prawidłowego rozwoju osobowości dziecka, utrudniając mu przystosowanie się do życia, w którym powinno nawiązywać kontakty z różnymi osobami. Zadaniem rodziców w fazie młodszego wieku szkolnego jest rozumienie potrzeb kontaktów rówieśniczych, koleżeńskich i nie tylko umożliwienie ich zaspokajania, ale także odczuwanie niepokoju, jeżeli dziecko ich nie przejawia i np. nie ma kolegów, nie odczuwa potrzeby, aby z nimi przebywać, lub jeżeli trzyma się na uboczu i nie podejmuje inicjatywy do wspólnych zabaw, a wybiera zabawę samemu. Takie zachowanie jest wyraźnym sygnałem, iż jego rozwój społeczny przebiega nieprawidłowo, a niejednokrotnie taki stan i zachowanie spowodowane jest błędami wychowawczymi. Aby dziecko mogło zaspokajać swoją potrzebę kontaktu z rówieśnikami, rodzice muszą mu pozwalać na to, by przychodzili do domu, by dziecko mogło ich odwiedzać, by mogli wspólnie bawić się na podwórku, by dziecko mogło uczestniczyć w życiu klasy, organizacji harcerskiej itp. [13].

Jako podsumowanie należy stwierdzić, iż w okresie dojrzewania – wszelkie relacje z rówieśnikami obojga płci odgrywają w życiu młodzieży istotną rolę. Bywają one nie tylko intensywne, bogate, ale przede wszystkim różnorodne – bo obejmują one kontakty w całej swej rozpiętości: od tych luźnych, koleżeńskich; poprzez znaczące przyjacielskie, oraz udział w paczkach, grupach formalnych, a także budzące się relacje uczuciowe pomiędzy dziewczętami, a chłopcami.

Powyższe zobrazowanie potrzeb człowieka pozwala na kształtowanie się i budowanie obrazu poznania siebie samego, czyli jak podaje W. Okoń jest to: działalność człowieka mająca na celu zdobycie wiedzy o otaczającej go rzeczywistości i o nim samym; proces ten jako akt poznawczy opiera się na wrażeniach, spostrzeżeniach i wyobrażeniach, którym człowiek zawdzięcza bezpośrednią więź z rzeczywistością, na myśleniu, które polega na uogólnieniu danych o obiektach rzeczywistości i związkach między nimi, oraz na sprawdzaniu i stosowaniu wyników myślenia; wrażenia, spostrzeżenia i wyobrażenia składają się na poznanie zmysłowe, zwane też poznaniem konkretno-obrazowym, myślenie zaś abstrakcyjne jest podstawą poznania umysłowego (rozumowego, racjonalnego) [14].

Każde dziecko wchodzi w interakcje rówieśnicze nie tylko na podwórku, podczas zabaw i zajęć dodatkowych, ale przede wszystkim kształtuje swoje postawy w szkole, gdzie spędza czas na nauce, ale również nawiązując kontakty i tworząc więzy z innymi uczniami. Wspólne doświadczenia, przeżywane sytuacje stresowe oraz euforii z wypracowanych sukcesów scalają grupę i są podstawą do tworzenia trwałych relacji, które zaowocują w przyszłości.

Bibliografia

Augustyn J., Integracja seksualna, Kraków – Ząbki 1995.
Filipczuk H., Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Warszawa 1980.
Huget P., Od dzieciństwa ku młodości, Kraków 2007.
Mika S., Psychologia społeczna, [w:] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2007.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2007.
Pilch T., Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze, [w:] T. Pilch (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa 1995.
Schaffer H.R., Psychologia dziecka, Warszawa 2006.