Wyjście z przemocy jest możliwe. Renata Chrząstek o problemie i pomocy ofiarom [ROZMOWA]

Jakie są najczęstsze formy przemocy, z którymi spotykacie się w pracy w kontekście z rodziną?

- Najczęściej spotykamy się z przemocą psychiczną. Pojawia się ona w wielu rodzinach, często w bardzo subtelnej formie – jako ciągła krytyka, umniejszanie wartości, kontrolowanie czy izolowanie bliskiej osoby. Wiele osób nie rozpoznaje jej jako formy przemocy, traktując te zachowania jako element trudnej relacji lub konfliktów rodzinnych. W konsekwencji przemoc psychiczna bywa trudna do zauważenia na wczesnym etapie, a my – jako pracownicy instytucji pomocowych – najczęściej stykamy się z nią dopiero wtedy, gdy jej skutki są już wyraźnie widoczne w funkcjonowaniu całej rodziny.

Drugą częstą formą, która nierzadko współwystępuje z długotrwałą przemocą psychiczną oraz uzależnieniami, jest przemoc fizyczna. Jej pojawienie się często staje się momentem przełomowym, w którym rodzina decyduje się zgłosić problem do odpowiedniej instytucji.

Dość często obserwujemy również przemoc ekonomiczną oraz sytuacje, w których dochodzi do zaniedbania lub innych form krzywdzenia dzieci.

Przemoc seksualna zgłaszana jest najrzadziej. Wiemy jednak, iż w wielu przypadkach wynika to ze strachu, wstydu i obaw osób pokrzywdzonych, a nie z rzadkiego występowania tego zjawiska.

Wszystkie te formy przemocy mają niszczący wpływ na rodzinę, dlatego tak ważne jest, aby reagować na każdy sygnał i nie bagatelizować żadnej z tych sytuacji.

Jakie symptomy mogą wskazywać na to, iż ktoś w rodzinie doświadcza przemocy?

- Objawy przemocy nie zawsze są widoczne na pierwszy rzut oka. Często mają one charakter psychologiczny i emocjonalny, objawiając się poprzez lęk, depresję, wycofanie społeczne, niską samoocenę, czy bezsenność. W przypadku przemocy fizycznej sygnałami ostrzegawczymi są przede wszystkim niewyjaśnione siniaki, częste urazy oraz zadrapania. Niepokojącym sygnałem jest również sytuacja, w której osoba pokrzywdzona nadmiernie usprawiedliwia sprawcę lub stale obawia się jego reakcji.

U dzieci przemoc może manifestować się poprzez trudności w nauce, agresję, regres rozwojowy, objawy psychosomatyczne, a także widoczne urazy i zaniedbania. najważniejsze jest, aby nauczyciele oraz pedagodzy byli wyczuleni na te symptomy i uważnie obserwowali dzieci w codziennych sytuacjach szkolnych. Ich czujność ma fundamentalne znaczenie, ponieważ dzieci rzadko mówią o przemocy wprost.

U osób starszych symptomy przemocy lub zaniedbania mogą przejawiać się poprzez niedożywienie, brak niezbędnych leków, niechlujny ubiór, a także widoczne obrażenia ciała czy unikanie rozmów na temat opiekuna.

Należy pamiętać, iż przemoc jest często skrzętnie ukrywana przed światem zewnętrznym. Dlatego każdy, choćby drobny sygnał – szczególnie w mniejszych społecznościach – powinien być impulsem do reakcji lub przynajmniej podjęcia delikatnej rozmowy z osobą, która może potrzebować wsparcia.

Czy zauważyliście jakąś zmianę w liczbie przypadków przemocy domowej w ostatnich latach?

- Tak, obserwujemy stopniowy wzrost liczby zgłoszeń dotyczących przemocy domowej. Należy jednak zaznaczyć, iż nie musi to wynikać wyłącznie ze wzrostu skali samego zjawiska. najważniejsze znaczenie ma rosnąca świadomość społeczna mieszkańców oraz coraz skuteczniejsza kooperacja między instytucjami.

Coraz częściej sygnały o przemocy pochodzą nie tylko od osób bezpośrednio nią dotkniętych, ale również od sąsiadów czy członków rodziny niezamieszkujących wspólnie z osobami doznającymi przemocy. Fakt, iż otoczenie przestaje być obojętne, pozwala na szybszą interwencję i objęcie pomocą rodzin, które wcześniej cierpiały w izolacji.

Jakie działania podejmuje Ośrodek Pomocy Społecznej, aby pomóc osobom doświadczającym przemocy domowej?

- Ośrodek Pomocy Społecznej (OPS) podejmuje szereg działań interwencyjnych, wspierających oraz długofalowych, których priorytetem jest zapewnienie bezpieczeństwa osobom doznającym przemocy. Osobom tym oferowane są konsultacje psychologiczne, rozmowy wspierające oraz pomoc w ramach interwencji kryzysowej, co pozwala na stabilizację ich stanu emocjonalnego. Ośrodek pomaga również w znalezieniu bezpiecznego schronienia, kierując osoby potrzebujące do specjalistycznych ośrodków wsparcia lub placówek interwencji kryzysowej.

W razie potrzeby udzielana jest pomoc finansowa i rzeczowa, mająca na celu zabezpieczenie podstawowych potrzeb bytowych – szczególnie w sytuacjach nagłego opuszczenia miejsca zamieszkania. Pracownicy OPS wspierają osoby doświadczające przemocy w kontaktach z instytucjami takimi jak policja, sądy czy placówki ochrony zdrowia. Ośrodek ściśle współpracuje z organami ścigania i wymiarem sprawiedliwości, aby zapewnić realną ochronę osobom pokrzywdzonym. Ważnym elementem działań jest również motywowanie osób stosujących przemoc domową do udziału w programach korekcyjno-edukacyjnych, czy programach terapeutycznych.

Jak wygląda proces zgłaszania przypadków przemocy do ośrodka? Czy są jakieś bariery?

- Zgłoszenie przemocy do Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kolbuszowej jest możliwe na kilka sposobów: osobiście, telefonicznie lub za pośrednictwem innych instytucji. Dla nas każdy sygnał jest niezwykle istotny, gdyż często stanowi on ten pierwszy, przełomowy moment, w którym ktoś decyduje się przerwać milczenie. Nie wymagamy formalnych wniosków ani przedstawiania dowodów – wystarczy sygnał, iż dana osoba może potrzebować pomocy. Po otrzymaniu zgłoszenia podejmujemy działania tak szybko, jak to możliwe, aby zapewnić wsparcie dostosowane do indywidualnych potrzeb.

Choć procedura zgłoszenia jest prosta, mamy świadomość, iż dla wielu osób to ogromnie trudny krok. Lęk przed osobą stosującą przemoc, wstyd, obawa przed oceną otoczenia czy strach przed konsekwencjami sprawiają, iż przemoc bywa ukrywana latami. Często słyszymy od osób zgłaszających się do nas, iż zwlekały z telefonem z obawy przed pogorszeniem swojej sytuacji. Dlatego tak ważne jest podkreślanie, iż zgłoszenie przemocy nie jest „donoszeniem” ani formą kary – to akt ogromnej odwagi oraz pierwszy, niezbędny krok do odzyskania bezpieczeństwa i spokoju.

Czy spotkała się pani w pracy z przypadkami, gdzie osoby doznające przemocy bały się zgłosić przemoc lub ukrywały tę sytuację?

Tak, to niestety bardzo częste zjawisko. Osoby doznające przemocy domowej często przez lata ukrywają swoją sytuację, licząc na to, iż osoba stosująca przemoc się zmieni lub iż to była ostatnia taka sytuacja. Często boją się utraty domu, środków do życia, a także reakcji dzieci czy rodziny. Zdarza się, iż osoby starsze, szczególnie zależne od opiekunów, wprost mówią, iż wolą przemilczeć, niż zostać same. Właśnie dlatego tak kluczowa jest uważność otoczenia. Musimy reagować na niepokojące sygnały choćby wtedy, gdy osoba pokrzywdzona nie mówi o swoim dramacie wprost.

Jakie wsparcie psychologiczne oferujecie osobom dotkniętym przemocą?

- Zapewniamy osobom dotkniętym przemocą bezpłatne wsparcie psychologiczne, ściśle dostosowane do ich indywidualnych potrzeb oraz sytuacji życiowej. Obejmuje ono przede wszystkim konsultacje ze specjalistą, wsparcie emocjonalne w sytuacjach kryzysowych oraz poradnictwo mające na celu odbudowanie poczucia bezpieczeństwa i własnej sprawczości.

W ramach współpracy interdyscyplinarnej osoby potrzebujące mogą zostać skierowane do specjalistycznych placówek lub programów wsparcia, takich jak terapia indywidualna lub grupowa, zgodnie z obowiązującymi procedurami i dostępnymi zasobami lokalnymi.

Często to właśnie pomoc psychologiczna staje się tym pierwszym, najważniejszym krokiem, który pozwala osobie doznającej przemocy odzyskać siłę do podejmowania dalszych działań i walki o swoje życie.

Jak współpracujecie z innymi instytucjami, takimi jak policja czy służby zdrowia?

- kooperacja Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kolbuszowej z innymi instytucjami opiera się na stałym kontakcie, sprawnej wymianie informacji oraz wspólnym reagowaniu na każdy sygnał dotyczący przemocy. W sytuacjach zagrożenia działania podejmowane są wielotorowo: Policja reaguje interwencyjnie w celu zapewnienia natychmiastowego bezpieczeństwa, natomiast Ośrodek uruchamia wsparcie socjalne oraz pomoc specjalistyczną.

Kluczowym elementem tej współpracy jest procedura „Niebieskie Karty”. W jej ramach przedstawiciele Policji, pomocy społecznej, ochrony zdrowia, oświaty oraz gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych wspólnie analizują sytuację danej rodziny. Regularne spotkania grup diagnostyczno-pomocowych pozwalają na opracowanie indywidualnego planu pomocy, precyzyjne przydzielenie zadań poszczególnym instytucjom oraz stałe monitorowanie postępów.

Dzięki takiemu modelowi pomoc nie kończy się na jednorazowej interwencji. Ma ona charakter ciągły i długofalowy – od interwencji kryzysowych, przez wsparcie psychologiczne, aż po profilaktykę, co realnie wpływa na poprawę bezpieczeństwa mieszkańców naszej gminy.

Jakie wyzwania stoją przed ośrodkami pomocy społecznej w walce z przemocą domową?

- Jednym z głównych wyzwań Pomocy Społecznej pozostaje przełamywanie barier psychologicznych i społecznych utrudniających zgłoszenie problemu. Wiele osób wciąż obawia się odwetu ze strony osoby stosującej przemoc domową, stygmatyzacji w lokalnym środowisku lub zbyt dużej – w ich odczuciu – ingerencji instytucji w życie rodzinne.

Istotnym wyzwaniem jest również wczesne rozpoznawanie form przemocy o charakterze nieoczywistym, takich jak przemoc psychiczna, ekonomiczna czy zaniedbanie. Tego typu zachowania są często niezgłaszane, co sprawia, iż pozostają ukryte przez wiele lat.

Ważnym zadaniem jest także walka ze społeczną obojętnością oraz budowanie w otoczeniu postawy odpowiedzialności. Chcemy, aby sąsiedzi czy dalsza rodzina nie wahali się reagować na niepokojące sygnały. Skuteczna realizacja tych celów wymaga czasu, systematycznych działań edukacyjnych oraz ścisłej współpracy wielu instytucji.

Jakie porady dalibyście osobom, które doświadczają przemocy domowej lub są jej świadkami, ale nie wiedzą, gdzie szukać pomocy?

- Najważniejsze to nie zostawać z tym problemem samemu. Przemoc rzadko ustaje sama z siebie – zwykle narasta. jeżeli doznajesz przemocy, zgłoś się do Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Kolbuszowej, poinformuj Policję lub porozmawiaj z zaufaną osobą.

Warto jednak pamiętać, iż bezpieczeństwo zależy także od czujności otoczenia. o ile jesteś świadkiem, również możesz zgłosić swoje obawy – istnieje możliwość zrobienia tego anonimowo. Pamiętaj, iż Twoja reakcja może uratować komuś zdrowie, a choćby życie. Osoby doznające przemocy często są tak zastraszone, iż nie mają siły ani odwagi, by wezwać pomoc we własnym imieniu. Twój sygnał może być dla nich jedyną szansą na zmianę i odzyskanie bezpieczeństwa.

Jakie konsekwencje prawne grożą osobom, które dopuszczają się przemocy domowej?

- Prawo przewiduje szereg surowych konsekwencji wobec osób stosujących przemoc domową. Osoby te podlegają odpowiedzialności karnej – od grzywny i ograniczenia wolności, aż po karę pozbawienia wolności.

W sytuacjach bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia, Policja oraz Żandarmeria Wojskowa mają prawo wydać natychmiastowy nakaz opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania oraz zakaz zbliżania się i kontaktowania z osobą pokrzywdzoną. Nakazy te są wykonalne natychmiast i obowiązują przez określony czas, co pozwala na szybkie odizolowanie sprawcy bez czekania na wyrok sądu.

Dodatkowo sąd może orzec długoterminowe środki karne i ochronne, takie jak zakaz kontaktowania się, nadzór kuratorski, a w przypadkach dotyczących dzieci – ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej. W ramach procedury „Niebieskie Karty” sprawca może zostać również zobowiązany do udziału w programach korekcyjno-edukacyjnych lub psychologiczno-terapeutycznych, które mają na celu zmianę jego destrukcyjnych zachowań.

Wyjście z przemocy bywa trudne. Czy mogłaby pani podać przykład osoby, która poradziła sobie z tym problem?

- Zdecydowanie tak – wyjście z przemocy jest możliwe, choć droga do tego bywa długa i wymaga ogromnej odwagi oraz profesjonalnego wsparcia. Historie osób, którym się to udało, są tego najlepszym dowodem. Szczególnie jedna z nich głęboko zapadła mi w pamięć.

Była to kobieta, która przez wiele lat doświadczała przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej. Kiedy do nas trafiła, była przepełniona lękiem i poczuciem całkowitej bezradności. Pomogliśmy jej bezpiecznie opuścić dom i skierowaliśmy ją do ośrodka interwencji kryzysowej, gdzie po raz pierwszy od dawna mogła spokojnie zasnąć.

W ośrodku tym otrzymała kompleksową pomoc – od profesjonalnej opieki psychologicznej po zwykłe, ludzkie ciepło i życzliwość. Z czasem zaczęła powoli odzyskiwać poczucie własnej wartości, co objawiało się choćby w drobnych, symbolicznych gestach, jak ponowne zadbanie o swój wygląd. Najtrudniejszym momentem była dla niej konieczność złożenia zeznań i powrotu do traumatycznych wspomnień. Mimo ogromnego strachu znalazła w sobie siłę, by przejść przez proces prawny. Sprawca poniósł sprawiedliwe konsekwencje, co dla tej kobiety było ostatecznym potwierdzeniem, iż przemoc nie pozostaje bezkarna. Dziś żyje spokojnie, świadoma swojej siły. Jej historia jest dla mnie dowodem na to, iż choćby z najtrudniejszej sytuacji można wyjść, jeżeli tylko nie zostaje się z nią samemu”.

Co powiedziałaby pani osobie, która doświadcza przemocy, ale boi się zgłosić to służbom?

- Przede wszystkim chciałabym powiedzieć: nie jesteś sama i to, co przeżywasz, nie jest Twoją winą. Każdy człowiek ma prawo do bezpieczeństwa, szacunku i spokojnego życia, bez względu na okoliczności.

Zrozumiałe jest, iż lęk przed osobą doznającą przemocy, obawa o utratę domu, dzieci czy stabilności finansowej mogą paraliżować. Dlatego ten pierwszy krok wcale nie musi oznaczać natychmiastowego wezwania Policji czy pójścia do sądu. Możesz zacząć od cichej rozmowy z kimś komu ufasz, może to być również pracownik Ośrodka Pomocy Społecznej, psycholog, pedagog szkolny czy lekarz.

Pamiętaj, iż zgłoszenie przemocy to nie „donoszenie”, ale akt ochrony siebie i swoich najbliższych. Instytucje, z którymi współpracujemy, są po to, by zapewnić Ci realne bezpieczeństwo, wsparcie psychologiczne, pomoc prawną, a w razie konieczności także bezpieczne schronienie.

Kiedy zdecydujesz się na ten krok, nie zostaniesz z tym sama. Będziemy Cię wspierać na każdym etapie, pomagając opracować plan bezpieczeństwa i podejmować decyzje, które ochronią Twoje życie i zdrowie. To Twoja realna szansa na odzyskanie kontroli nad własnym losem i powrót do życia bez strachu.