Szkorbut – znany od wieków jako choroba wyniszczająca marynarzy pozbawionych dostępu do świeżej żywności – jest w tej chwili dość rzadkim, ale przez cały czas występującym problemem. Choroba ta wynika z długotrwałego braku witaminy C – niezbędnej substancji odgrywającej kluczową rolę w syntezie kolagenu, regulacji odporności oraz ochronie antyoksydacyjnej. Przypadki szkorbutu pojawiają się głównie w populacjach zagrożonych niedożywieniem, chorobami przewlekłymi i ograniczeniami dietetycznymi.
Witamina C – czyli kwas askorbinowy – to rozpuszczalna w wodzie witamina egzogenna. Oznacza to, iż organizm ludzki nie jest w stanie jej syntetyzować ani magazynować, dlatego musi być regularnie dostarczana z dietą. Uczestniczy ona w wielu przemianach biochemicznych, m.in. syntezie kolagenu, regeneracji witaminy E, przekształcaniu dopaminy do noradrenaliny oraz metabolizmie żelaza. Działa również jako silny przeciwutleniacz, chroniąc komórki przed stresem oksydacyjnym. Jej niedobór może prowadzić do szeregu objawów, których najbardziej zaawansowanym stadium jest właśnie szkorbut.
Czym jest szkorbut?
Szkorbut to choroba metaboliczna rozwijająca się w wyniku długotrwałego niedoboru witaminy C w organizmie. Jej początki są zwykle mało specyficzne, ale z czasem dochodzi do uszkodzenia wielu układów i narządów – zwłaszcza tkanek zawierających duże ilości kolagenu.
Kolagen to najobficiej występujące białko w organizmie, stanowiące podstawowy składnik macierzy zewnątrzkomórkowej w skórze, kościach, chrząstkach, zębach, dziąsłach i naczyniach krwionośnych. Witamina C jest niezbędna do jego biosyntezy – zaburzenia tego procesu mogą skutkować kruchością naczyń, wylewami krwawymi, degradacją tkanki łącznej i opóźnionym gojeniem.
Szkorbut jest znany od wieków – niegdyś był diagnozowany głównie u marynarzy, którzy podczas długich rejsów nie mieli dostępu do świeżej żywności. W XVIII w. szkocki lekarz James Lind jako pierwszy przeprowadził eksperyment, który wykazał związek pomiędzy spożyciem cytrusów a cofnięciem objawów choroby – był to jeden z pierwszych udokumentowanych przykładów badań klinicznych.
Obecnie szkorbut w krajach rozwiniętych występuje rzadko, ale przez cały czas diagnozuje się jego przypadki m.in. wśród dzieci z wybiórczością pokarmową, pacjentów psychiatrycznych, osób starszych oraz stosujących diety restrykcyjne. Z kolei u niemowląt szkorbut może rozwijać się szybciej niż u dorosłych, a jednym z pierwszych objawów bywa drażliwość, bolesność kończyn oraz trudności w karmieniu. Jest to choroba bardzo groźna – może prowadzić do ciężkich powikłań, a choćby zgonu, jeżeli pozostanie nierozpoznana.
Przyczyny szkorbutu. Związki choroby z niedoborem witaminy C
Rozwój szkorbutu jest bezpośrednio związany z chronicznym niedoborem witaminy C w organizmie. Do stanu klinicznie istotnego deficytu dochodzi zwykle po 1-3 miesiącach braku podaży kwasu askorbinowego. Główne przyczyny i czynniki ryzyka to:
• niedożywienie i uboga dieta – zwłaszcza diety monotonne, oparte na wysoko przetworzonych produktach ubogich w witaminę C (dotyczy to często osób bezdomnych, starszych lub pozostających bez opieki),
• zaburzenia odżywiania – anoreksja, bulimia, ortoreksja lub wybiórczość pokarmowa, szczególnie u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu,
• choroby przewlekłe przewodu pokarmowego – takie jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, zespół krótkiego jelita, zapalenie trzustki czy przewlekłe biegunki, które upośledzają wchłanianie witamin,
• choroby nerek – przewlekła niewydolność nerek i dializoterapia mogą prowadzić do strat witaminy C z moczem i przez dializator,
• alkoholizm i uzależnienia – przewlekłe spożywanie alkoholu zaburza funkcje wątroby, prowadzi do niedoborów wielu mikroelementów i sprzyja degradacji witaminy C.
Główne objawy szkorbutu – także w jamie ustnej
Objawy szkorbutu wynikają głównie z zaburzeń syntezy kolagenu oraz zwiększonej przepuszczalności naczyń włosowatych. Na początku mogą być niespecyficzne, jednak z czasem przybierają bardziej charakterystyczną formę. Do najczęstszych należą:
• osłabienie, chroniczne zmęczenie i senność – wynikają z niedokrwistości, zaburzeń metabolicznych i ogólnego pogorszenia stanu odżywienia,
• bóle stawów i mięśni – wywołane mikrowylewami do jam stawowych i uszkodzeniem chrząstek,
• pojawianie się wybroczyn i siniaków – często samoistnych, zlokalizowanych na kończynach dolnych, wynikających z kruchości naczyń,
• krwawienia – z nosa, dziąseł, podspojówkowe lub z przewodu pokarmowego,
• ból i obrzęk dziąseł – gąbczaste, sine, łatwo krwawiące dziąsła to klasyczny objaw szkorbutu, często poprzedzający inne symptomy,
• utrata zębów – u dorosłych, w zaawansowanym stadium, na skutek zniszczenia tkanek przyzębia i kości wyrostka zębodołowego,
• skóra sucha, szorstka, z tendencją do rogowacenia mieszkowego – szczególnie na kończynach,
• opóźnione gojenie się ran i nawrotowe infekcje – wynik zaburzeń regeneracyjnych oraz immunologicznych,
• anemia – często współistniejąca z niedoborem żelaza, którego wchłanianie również zależy od obecności witaminy C.
W kontekście jamy ustnej objawy szkorbutu są szczególnie istotne, gdyż mogą stanowić pierwszą wskazówkę do rozpoznania choroby. Dentysta, obserwując zmiany w obrębie dziąseł i przyzębia, może na wczesnym etapie rozwoju szkorbutu zalecić dalszą diagnostykę, m.in. internistyczną i dietetyczną.
Jak przebiega leczenie szkorbutu?
Na szczęście leczenie szkorbutu jest proste, a objawy są odwracalne. Terapia opiera się bowiem na szybkim uzupełnieniu niedoboru witaminy C oraz wdrożeniu odpowiedniej diety wspomagającej regenerację tkanek. Suplementacja powinna być dostosowana indywidualnie do stanu pacjenta, jednak zwykle stosuje się dawki od 250 mg do 1 g dziennie w kilku podaniach, przez co najmniej 1-2 tygodnie. W przypadkach ciężkich lub z zaburzeniami wchłaniania stosuje się podanie dożylne.
Poprawa stanu klinicznego następuje zwykle gwałtownie – już po 24-48 godzinach obserwuje się zmniejszenie bólu mięśniowego i ustępowanie krwawień, jednak regeneracja tkanek zajmuje więcej czasu. Pełne cofnięcie się objawów wymaga kilkutygodniowej terapii, w zależności od zaawansowania zmian i współistniejących schorzeń.
Ważne jest jednoczesne leczenie objawowe i przyczynowe – w tym suplementacja żelaza, białka, witamin z grupy B oraz leczenie chorób podstawowych (np. zespołu złego wchłaniania czy uzależnień). Pacjentom zaleca się także konsultację dietetyczną i edukację żywieniową.
Profilaktyka szkorbutu
Zapobieganie szkorbutowi opiera się na regularnym spożywaniu produktów bogatych w witaminę C oraz monitorowaniu stanu odżywienia u osób z grup ryzyka. Dzienne zapotrzebowanie organizmu na witaminę C wynosi około 75-90 mg, jednak w praktyce zaleca się wyższe dawki – szczególnie u palaczy, kobiet w ciąży i osób w okresie rekonwalescencji.
Najbogatszymi naturalnymi źródłami kwasu askorbinowego są warzywa i owoce, zwłaszcza w stanie surowym. Duże ilości witaminy C zawierają takie produkty, jak natka pietruszki, papryka czerwona, czarna porzeczka, owoce dzikiej róży, brokuły, brukselka, kiwi, truskawki, pomarańcze, grejpfruty, cytryny oraz acerola, która zawiera choćby kilkadziesiąt razy więcej witaminy C niż cytrusy.
Warto podkreślić, iż obróbka termiczna – gotowanie, smażenie, pieczenie – znacząco redukuje zawartość witaminy C w produktach (nawet o 50-80%), dlatego preferowane są formy surowe lub przygotowywane na parze. Przestrzeganie zasad diety bogatej w świeże owoce i warzywa (co najmniej 5 porcji dziennie) jest skuteczną i bezpieczną metodą profilaktyki awitaminozy.
U pacjentów z zaburzeniami wchłaniania lub przewlekłymi schorzeniami należy rozważyć suplementację doustną, najlepiej w formie kwasu askorbinowego lub jego soli buforowanych (askorbinianu sodu), które są lepiej tolerowane przez układ pokarmowy. Niekiedy zaleca się również kontrolne oznaczenie stężenia witaminy C w organizmie, choć badanie to nie jest wykonywane rutynowo.
Szkorbut to poważna choroba wynikająca z długotrwałego niedoboru kwasu askorbinowego – niezbędnego składnika dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Choć często uważany za problem przeszłości, przez cały czas może stanowić zagrożenie w określonych grupach populacyjnych. Objawy, takie jak krwawienie dziąseł, utrata zębów, osłabienie czy opóźnione gojenie się ran, powinny skłaniać do pilnej oceny stanu odżywienia pacjenta. Leczenie jest stosunkowo proste i skuteczne, o ile zostanie wdrożone we właściwym czasie.
