Pandemia COVID-19, wywołana przez wirusa SARS-CoV-2, stała się globalnym wyzwaniem zdrowotnym o niespotykanej dotąd skali. Choroba ta nie tylko zrewolucjonizowała system ochrony zdrowia na całym świecie, ale również ujawniła nowe, długoterminowe komplikacje zdrowotne, określane jako syndrom post-COVID lub long COVID. Syndrom „pokowidowy” może wystąpić zarówno po ciężkim, jak i łagodnym czy umiarkowanym przebiegu choroby, wiążąc się z szerokim spektrum dolegliwości. Dotyka on wszystkie grupy wiekowe pacjentów, niezależnie od nasilenia objawów, z częstotliwością ok. 15%. Zrozumienie i diagnozowanie tych syndromów stanowi istotne wyzwanie dla współczesnej medycyny, wymaga dogłębnej wiedzy i zaawansowanych narzędzi diagnostycznych.
Long COVID czy post-COVID
Czy istnieje różnica pomiędzy syndromem post-COVID a long COVID? Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) long COVID i post-COVID można rozpoznać, gdy spełnione są następujące kryteria:
- co najmniej trzy miesiące po zakażeniu wirusem SARS-CoV-2 pacjent przez cały czas doświadcza przynajmniej jednego objawu lub pojawia się nowy symptom;
- objaw ten utrzymuje się przez minimum dwa miesiące;
- nie można go wytłumaczyć żadną inną przyczyną poza przebyciem infekcji SARS-CoV-2.
Światowa Organizacja Zdrowia używa obu pojęć zamiennie. W literaturze jednak można znaleźć informacje o różnicy pomiędzy nimi, polegającej na czasie trwania objawów po zakażeniu SARS-CoV-2.
Zgodnie z klasyfikacją Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT) objawy utrzymujące się od czterech do dwunastu tygodni po rozpoznaniu COVID-19 określa się mianem long COVID. Zespół post-COVID definiuje obecność symptomów po co najmniej dwunastu tygodniach od rozpoznania zakażenia wirusem SARS-CoV-2, gdy wykluczone są inne możliwe przyczyny dolegliwości.
Objawy i przebieg syndromu long COVID i post-COVID
COVID-19 jest chorobą wielonarządową o szerokim spektrum objawów. Dlatego też symptomy utrzymujące się dłużej niż kilka tygodni po jej rozpoznaniu mogą być zróżnicowane, z czasem ulegać zmianie (charakter trwały, nowy lub nawracający) oraz występować w niewielkim lub wysokim nasileniu. Do najczęstszych należą:
- uczucie zmęczenia i osłabienia;
- problemy z myśleniem, koncentracją i pamięcią, zwane „mgłą mózgową”, oraz zaburzenia funkcji poznawczych, takie jak dezorientacja, trudności w ocenie rzeczywistości i przetwarzaniu informacji;
- lęk, niepokój, obniżenie nastroju, utrata zainteresowań;
- duszność, zarówno przy wysiłku, jak i w spoczynku;
- drętwienie, mrowienie, pieczenie lub palenie kończyn (parestezje);
- bezsenność i inne zaburzenia snu;
- kołatanie serca lub uczucie nieregularnego bicia serca;
- zaburzenia węchu lub smaku;
- światłowstręt i inne zaburzenia widzenia;
- ból w klatce piersiowej, ból głowy, stawów, mięśni, brzucha lub innych miejsc;
- kaszel, katar;
- wysypki skórne.
Warto zaznaczyć, iż wymienione objawy mogą być spowodowane także innymi chorobami, niezwiązanymi z infekcją SARS-CoV-2, które występowały wcześniej lub pojawiły się po raz pierwszy. W niektórych przypadkach dolegliwości mogą być efektem ponownego zakażenia wirusem. Dlatego też zawsze należy wykluczyć inne możliwe przyczyny występowania uciążliwych, przedłużających się objawów.
Syndrom post-COVID i long COVID – możliwe przyczyny
Przyczyny syndromu „pokowidowego” nie są jeszcze w pełni zrozumiane, ale zakłada się, iż mogą obejmować m.in.:
- Bezpośrednie uszkodzenie tkanek przez wirusa – wirus SARS-CoV-2 dostaje się do komórki poprzez powierzchniowy receptor ACE2 (enzymu konwertującego angiotensynę 2), gdzie namnaża się i wywołuje procesy zapalne oraz aktywację immunologiczną. Ponieważ receptor ACE2 ulega ekspresji na powierzchni różnych typów komórek (komórek śródbłonka, komórek mięśnia sercowego, komórek nabłonka górnych dróg oddechowych itp.), wirus może „zaatakować” wiele narządów.
- Rozregulowanie odpowiedzi układu immunologicznego – nadmierna odpowiedź immunologiczna, w tym długotrwały stan zapalny, mogą prowadzić do przewlekłych objawów.
- Uszkodzenia wywołane leczeniem – intensywna terapia, w tym wentylacja mechaniczna, może przyczyniać się do kolejnych problemów zdrowotnych.
- Reaktywacja uśpionych wirusów – infekcja SARS-CoV-2 może reaktywować inne wirusy, np. wirusa Epsteina-Barr (EBV), co może wywoływać przewlekłe objawy.
- Reakcje autoimmunizacyjne – infekcja SARS-CoV-2, wskutek wzmożonej aktywności układu immunologicznego, może prowadzić do produkcji autoprzeciwciał i rozwoju chorób autoimmunizacyjnych, które mogą powodować występowanie uciążliwych dolegliwości.
- Zaburzenia krzepnięcia – w reakcji na zakażenie SARS-CoV-2 układ hemostazy zwiększa swój potencjał prozakrzepowy, głównie w wyniku silnej reakcji zapalnej (znanej jako burza cytokinowa) oraz uszkodzenia śródbłonka. Może to być również związane z osłabieniem aktywności układu fibrynolitycznego.
- Przedłużone utrzymywanie się fragmentów wirusa w komórkach i tkankach może powodować przewlekły stan zapalny i ich uszkodzenie.
Co więcej, niedawno międzyuczelniany zespół polskich naukowców ustalił, iż dwukrotnie wyższe ryzyko long COVID występuje u tych osób, które nie mają przeciwciał przeciw białku nukleokapsydu SARS-CoV-2.
Diagnostyka różnicowa w zespole long COVID i post-COVID
Rozpoznanie zespołu long COVID i post-COVID może być trudne, głównie ze względu na niespecyficzność objawów, które mogą pokrywać się z innymi schorzeniami, oraz brak możliwości jednoznacznego wykazania go na podstawie badań diagnostycznych. Zmiany parametrów stanu zapalnego (np. limfopenia, podwyższone CRP, D-dimery i IL-6), a także wykrycie autoprzeciwciał mogą sugerować zespół long COVID lub post-COVID, jednak prawidłowe wartości tych parametrów nie wykluczają diagnozy. Diagnostyka tych syndromów koncentruje się na podejściu objawowym, interdyscyplinarnym oraz wykluczeniu innych chorób o podobnych objawach.
Zawsze należy wykluczyć dysfunkcję narządów lub inne możliwe przyczyny występowania uporczywych objawów. jeżeli dolegliwości utrzymują się po czterech tygodniach od ostrej infekcji SARS-CoV-2, należy rozważyć syndrom long COVID. W przypadku objawów trwających dłużej niż dwanaście tygodni zaleca się dalszą diagnostykę przez lekarzy wybranych specjalizacji, w zależności od występujących objawów.
Wyzwania diagnostyczne i przyszłość
Podsumowując, przewlekły i długotrwały COVID-19, jako schorzenie wieloukładowe o bardzo szerokim spektrum objawów, wymaga kompleksowego podejścia do pacjenta. Diagnostyka post-COVID i long COVID wymaga ujęcia multidyscyplinarnego, angażującego diagnostów laboratoryjnych, lekarzy pierwszego kontaktu, specjalistów chorób zakaźnych, pulmonologów, kardiologów, neurologów i psychologów.
Kluczowe wyzwania w diagnostyce zespołu „pokowidowego” obejmują:
- brak wystandaryzowanych kryteriów diagnostycznych – brak jednoznacznych wytycznych utrudnia postawienie diagnozy;
- zróżnicowanie objawów – szeroki zakres i niespecyficzność objawów wymaga kompleksowej i interdyscyplinarnej diagnostyki różnicowej;
- potrzebę dalszych badań – konieczne są dalsze badania nad mechanizmami syndromów long COVID i post-COVID oraz opracowanie skutecznych strategii diagnostycznych i terapeutycznych.
Syndrom post-COVID i long COVID przez cały czas pozostaje istotnym wyzwaniem zdrowotnym. Diagnostyka różnicowa, wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie są najważniejsze dla poprawy jakości życia pacjentów i zapobiegania długoterminowym konsekwencjom zdrowotnym.
Piśmiennictwo
- Chirumbolo S., Tirelli U., Post-COVID or long-COVID? That is the question, Pol Arch Intern Med 2023; 133: 16506. doi:10.20452/pamw.16506
- Kołtyś A., Czym jest syndrom long COVID i co o nim wiemy, https://www.euroimmun.pl/czym-jest-syndrom-long-covid-i-co-o-nim-wiemy/
- Kołtyś A., Odpowiedź autoimmunizacyjna po COVID-19, https://www.euroimmun.pl/odpowiedz-autoimmunizacyjna-po-covid-19/
- Kołtyś A., Pocovidowy układ nerwowy, czyli neuroCOVID, https://www.euroimmun.pl/pocovidowy-uklad-nerwowy-czyli-neurocovid/
- AOTMiT, Zalecenia w long COVID, post-COVID, https://www.aotm.gov.pl/aktualnosci/najnowsze/zalecenia-w-long-covid-post-covid/
- WHO, Service delivery models for people with post COVID-19 conditions in selected European countries: summary report, https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/376407/WHO-EURO-2024-9389-49161-73359-eng.pdf?sequence=1
- WHO, Post COVID-19 condition (Long COVID), https://www.who.int/europe/news-room/fact-sheets/item/post-COVID-19-condition
- Stencel D., Long-COVID-19 u dzieci i młodzieży, https://www.mp.pl/szczepienia/covid-19/covid19-przegladowe/315861,long-covid-19-u-dzieci-i-mlodziezy, tłum. z: Current Opinion in Infectious Diseases Vol. 35 (5), Stephenson T., Shafran R., Ladhani Shamez N., Long COVID in children and adolescents: 461–467; doi: 10.1097/QCO.0000000000000854.
- Rymer W., Co to jest „long COVID” i „post COVID syndrome”?, https://www.mp.pl/covid19/ekspertcovid2019/257210,co-to-jest-long-covid-i-post-covid-syndrome
- Czechowicz K., Polacy na tropie przyczyn long-COVID, https://www.mp.pl/covid19/covid19-aktualnosci/348465,polacy-na-tropie-przyczyn-long-covid
- Windyga J., COVID-19 a zaburzenia hemostazy, https://www.mp.pl/covid19/zalecenia/242565,covid-19-a-zaburzenia-hemostazy,1
