mgr Joanna Nowak
neurologopeda
oligofrenopedagog
terapeuta Integracji Sensorycznej
terapeuta Castillo – Morales®
terapeuta czaszkowo – krzyżowy
terapeuta wczesnego wspomagania rozwoju dziecka
terapeuta ręki
diagnosta MFDR
diagnosta ADOS-2
STRATEGIE TERAPEUTYCZNE
W STYMULOWANIU ROZWOJU KOMUNIKACJI I MOWY
U DZIECKA Z AUTYZMEM
WSTĘP
Prawidłowy rozwój komunikacji i mowy ma znaczący wpływ na funkcjonowanie społeczne i emocjonalne, a także umiejętności poznawcze człowieka, w tym małego dziecka.
Komunikacja to proces polegający na umiejętności porozumiewania się ludzi dzięki różnych znaków: słów, dźwięków, gestów, obrazów w celu wymiany myśli, przekazania informacji. Formami komunikacji językowej są; rozmowa bezpośrednia, rozmowa telefoniczna, gest, sygnał dźwiękowy, mimika twarzy, mowa ciała.
Mowa to zdolność do wypowiadania słów w celu porozumiewania się ludzi między sobą.
Rozwój komunikacji i mowy małego dziecka z ASD od samego początku przebiega nieprawidłowo i nieharmonijnie. Wpływ na to ma wiele czynników m.in. utrudniony kontakt wzrokowy, brak umiejętności dzielenia wspólnego pola uwagi, brak zainteresowania drugą osobą, brak gestu wskazywania palcem, zaburzenia motoryczne i sensoryczne, nieprawidłowe napięcie mięśniowe, nieprawidłowy tor oddechowy, deficyty teorii umysłu, brak naśladownictwa czy w końcu niepełnosprawność intelektualna.
JAK ROZWIJAĆ KOMUNIKACJĘ I MOWĘ U DZIECKA Z ASD?
Do prawidłowego rozwoju komunikacji i mowy (werbalizacji) niezbędnych jest kilka czynników: sprawny aparat artykulacyjny, prawidłowy słuch, umiejętność nawiązywania kontaktu wzrokowego, dzielenie wspólnego pola uwagi, stale rozwijające się rozumienie.
Dzieci z ASD mają duże problemy zarówno z komunikacją werbalną jak i niewerbalną. Trudności dotyczą zarówno rozumienia wszelkich komunikatów, jak i ich nadawania.
KONTAKT WZROKOWY
Praca nad rozwojem komunikacji i mowy dziecka z ASD powinna się rozpocząć od kształcenia umiejętności nawiązywania i podtrzymywania kontaktu wzrokowego z drugą osobą.
Przykłady zabaw mających na celu kształcenie umiejętności nawiązywania kontaktu wzrokowego:
- Zabawy przed lustrem – pośrednie budowanie kontaktu wzrokowego.
- „A-kuku” ściąganie ze swojej twarzy i twarzy dziecka chustki-apaszki.
- Wykorzystanie śmiesznych okularów z jasnymi szybkami lub tzw. imprezowych oprawek okularowych.
GEST WSKAZYWANIA
Kolejnym etapem zmierzającym do rozwijania komunikacji i mowy jest umiejętność wskazywania palcem / ręką, która związana jest z rozwojem motorycznym, poznawczym i społecznym małego dziecka. Gest wskazywania palcem rozwija się na bazie chwytu szczypcowego i pęsetowego. Dlatego w początkowym okresie pracy na gestem wskazywania palcem pracujemy nad poprawą motoryki małej związaną z ruchem palców i dłoni.
Przykłady zabaw mających na celu kształcenie umiejętności wskazywania palcem:
- Zbieranie małych elementów (płatków śniadaniowych, ryżu preparowanego, korali, pomponików, kulek z bibuły) z różnych powierzchni np. ze stołu, z dywanu, z talerza, z tacy.
- Wskazywanie palcem lub całą rączką osób i przedmiotów w najbliższym otoczeniu dziecka.
- Przeglądanie obrazków w książeczkach nominacyjnych i wskazywanie palcem konkretnego przedmiotu.
- Wskazywanie jakiegoś elementu w większej całości np. części ciała, części jakiegoś przedmiotu, konkretnego elementu na ilustracji.
Pojawienie się gestu wskazywania palcem jest sygnałem, iż dziecko rozwija mowę bierną, czyli rozumie kierowane do niego polecenie np. Gdzie jest tata? Pokaż, gdzie jest lalka? Jednocześnie wyciągnięta przez dziecko rączka lub palec i skierowana w konkretnym kierunku na jakąś osobę lub przedmiot jest swoistym pytaniem dziecka: Kto to jest? Co to jest? Dziecko oczekuje od nas odpowiedzi: To jest kubek. / Pokazałeś mi kubek. Chcesz pić? W tym momencie gest wskazywania zaczyna mieć formę swoistego dialogu dziecka z drugą osobą / rodzicem / opiekunem.
DZIELENIE WSPÓPLNEGO POLA UWAGI
Kolejną bazową umiejętnością mającą istotny wpływ na rozwój komunikacji jest dzielenie wspólnego pola uwagi. Dziecko jest zainteresowane tym, co pokazuje mu rodzic / opiekun. Spogląda na tę osobę / ten przedmiot lub w kierunku tej osoby / tego przedmiotu. Wskazuje interesującą go rzecz swoim palcem lub ręką. „Tworzy się w ten sposób relacja pomiędzy dzieckiem – przedmiotem – inną osobą.”1)
„Brak tej umiejętności (dzielenia wspólnego pola uwagi) może także zakłócać rozwój procesów poznawczych, koncentrację i skupienie uwagi, czyli wpłynąć na trudności z uczeniem się. W późniejszych latach może znacznie zakłócić funkcjonowanie w społeczeństwie”2)
Kiedy dziecko będzie nawiązywało kontakt wzrokowy, wskazywało palcem i dzieliło wspólne pole uwagi, to zacznie się komunikować z drugą osobą, co nie oznacza, iż będzie mówić. Komunikacja niewerbalna (gest, mimika, mowa ciała, krzyk, wokaliza) jest sposobem na przekazanie informacji i nawiązanie relacji z drugą osobą bez użycia słów. Należy nauczyć się odczytywać komunikaty wysyłane przez dziecko z ASD i adekwatnie na nie reagować. Tym samym przekazujemy dziecku z ASD informację: rozumiem Cię!
Dla lepszego zrozumienia przez dziecko otaczającego świata oraz w celu ułatwienia komunikacji warto wykorzystać obrazy będące odpowiednikiem rzeczywistych przedmiotów, postaci, sytuacji. Wykorzystanie systemu AAC do komunikacji niewerbalnej znacznie poprawia funkcjonowania dziecka z ASD. Komunikacje alternatywna i wspomagającą nie ograniczają ani nie opóźniają umiejętności mówienia, tylko wspomagają ten proces.
Przykłady zabaw mających na celu dzielenie wspólnego pola uwagi:
- Zabawy paluszkowe typu: „Kosi łapki”, „Ważyła sroczka jagiełeczki”, „Ten gruby to mój dziadek”.
- Wierszyki z pokazywaniem: „Idzie rak nieborak”, „Idzie kominiarz po drabinie”.
- Wielokrotne próby zainteresowania dziecka: „Spójrz tu!”, „ Popatrz!”, „ Zobacz tutaj!”
- Wspólne przeglądanie obrazków w książeczkach.
- Loteryjki obrazkowe.
- Układanie puzzli.
- Układanie układanek typu: co do czego pasuje?
NAŚLADOWANIE
Dzieci z ASD mają duży kłopot z naśladowaniem np. prostych gestów czy zamierzonych ruchów w obrębie całego ciała, w tym w obszarze orofacjalnym. Dodatkowym utrudnieniem w naśladowaniu ruchów artykulacyjnych aparatu mowy są u dzieci z ASD zaburzenia sensoryczne w tym obszarze.
Przykłady zabaw mających na celu naśladowanie:
- Recytowanie wierszyków i śpiewanie piosenek z pokazywaniem np.
„Tu jedna rączkę mam, tu drugą rączkę mam,
jak rączki klaskają zaraz pokażę wam.
Tu jedna nóżkę mam, tu drugą nóżkę mam
Nóżki robią tupu-tupu pokażę wam!
Tu jedno oczko mam, tu drugie oczko mam,
Moje oczka tak mrugają, pokażę wam.
Tu jedno ucho mam, tu drugie ucho mam,
Moje uszka wciąż słuchają, tutaj je mam!”
„Tu paluszek, tu paluszek kolorowy mam fartuszek.
Tu jest rączka, a tu druga, a tu oczko ładnie mruga.
Tu jest nosek, tu ząbeczki, do brzuszka wpadają cukiereczki”
„Idę, idę, idę, idę, idę, idę, stop!
Biegnę, biegnę, biegnę, biegnę, biegnę, biegnę stop!”
„Koło małe, koło duże,
ręce w dole, ręce w górze.
Raz na prawo, raz na lewo,
Tak się chwieje w lesie drzewo.”
„Na morzu fale, na morzu wiatr,
Łódka się kołysze właśnie tak! (2x)
Do przodu, do tyłu, na prawo, na lewo,
Do przodu, do tyłu, w górę i w dół!
Przypisy:
- Komunikacja i mowa w autyzmie. Kosin M. [w] Puzzle autyzmu. Jak je ułożyć? Praca zbiorowa pod red. Kosin M., Bath 2023, 112.
- Ibidem, str. 113.
BIBLIOGRAFIA:
- Kossewska Joanna, Kompleksowe wspomaganie rozwoju uczniów z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2009.
- Kosin Magdalena, Materiały szkoleniowe: „Stymulacja bazowych funkcji komunikacyjnych dziecka z ASD” Puzzle Szkolenia i Terapia. Gabinet terapii i szkoleń Bath UK.
- Praca zbiorowa pod red. Kosin M., Puzzle autyzmu. Jak je ułożyć? Bath 2023.
- Rogers J. Sally, Dawson Geraldine, Early Start Denver Model dla małych dzieci z autyzmem. Wspieranie komunikacji, uczenia się i rozwoju społecznego. Warszawa 2015.
- Sabik Magdalena, Szczypczyk Anna, Zabawy dla dzieci z autyzmem., Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2012.
- Sadowska Elżbieta, Zachowania komunikacyjne dzieci z autyzmem. Wpływ deficytów kompetencji komunikacyjnej na sposób porozumiewania się dzieci z autyzmem., Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2020.
