Roślina między niebem a ziemią: lecznicza moc jemioły

Jemioła pospolita (Viscum album), znana także jako jemioła biała, to wyjątkowa roślina o niezwykłych adekwatnościach biologicznych i leczniczych, od wieków otoczona aurą tajemniczości. Choć jako półpasożyt korzysta z drzew-żywicieli, samodzielnie przeprowadza fotosyntezę, co czyni ją symbolem równowagi między naturą a przetrwaniem. Jemioła przyciąga uwagę nie tylko dzięki wiecznie zielonym liściom i charakterystycznym białym jagodom, ale również z powodu bogatej historii w kulturze, medycynie naturalnej i nowoczesnej fitoterapii. Za sprawą tego artykułu poznasz wszystkie adekwatności jemioły – od jej znaczenia symbolicznego, przez zastosowanie w tradycyjnych terapiach, aż po najnowsze odkrycia dotyczące jej potencjału leczniczego.

Święta roślina dawnych ludów

Już Celtowie, Galowie i Germanie czcili jemiołę jako święty dar bogów. Według wierzeń wyrastała jedynie na drzewach trafionych piorunem, co wskazywało na jej boskie pochodzenie. Jemioła, szczególnie ta rosnąca na dębach, uchodziła za talizman. Miała chronić przed chorobami, złymi duchami i zapewniać pomyślność. Jej wiecznie zielone, odporne na zimno pędy symbolizowały nieśmiertelność, odrodzenie i ciągłość życia.

Od mitów do tradycji

W mitologii nordyckiej jemioła zajmuje szczególne miejsce. To właśnie z jej drewna wykonano strzałę, która zabiła Baldura – boga światła, piękna i dobra. Po jego śmierci bogini Frigg, matka Baldura, zapłakała nad losem syna i obiecała, iż odtąd jemioła nie będzie już narzędziem śmierci, ale stanie się symbolem miłości i pokoju. Każdy, kto przejdzie pod jemiołą, miał być obdarzony pocałunkiem – gestem pojednania i przyjaźni. Z tej legendy narodził się zwyczaj, który do dziś towarzyszy świętom Bożego Narodzenia: całowanie pod jemiołą ma przynosić szczęście, miłość i zgodę.

W XIX wieku w krajach anglosaskich pocałunek pod jemiołą uważano wręcz za zapowiedź przyszłego małżeństwa. Po świętach gałązki suszono i przechowywano przez cały rok jako talizman chroniący domostwo przed nieszczęściem. Tradycja wieszania jemioły nad stołem, drzwiami czy kominkiem przetrwała do dziś. Jemioła wciąż symbolizuje pokój, dostatek i trwałość więzi rodzinnych.

Jemioła w lecznictwie dawnym i współczesnym

Choć w tej chwili jemioła kojarzy się głównie z bożonarodzeniową dekoracją, jej historia w medycynie tradycyjnej jest równie bogata jak w mitologii. Druidzi celtyccy nazywali ją viscum – „tym, co uzdrawia wszystko” – i używali jako świętego panaceum. Teofrast, uczeń Arystotelesa, opisywał ją w III wieku p.n.e., a Hipokrates polecał stosowanie preparatów z jemioły w leczeniu chorób śledziony, chorób serca, obrzęków i zaburzeń menstruacyjnych. W średniowieczu Hildegarda z Bingen widziała w niej lekarstwo na dolegliwości wątroby i śledziony, a Paracelsus zalecał jemiołę w terapii padaczki.

Przez długi czas jednak pośród naukowców jemioła nie cieszyła się dobrą reputacją. W XIX wieku jemioła została uznana przez botaników i farmaceutów za roślinę niebezpieczną i zainteresowanie badaniem jej adekwatności osłabło.

Przełom nastąpił na początku XX wieku. W 1920 roku austriacki filozof i naukowiec Rudolf Steiner wprowadził Viscum album do terapii nowotworów. Według niego lecznicze adekwatności miał wyciąg otrzymywany w złożonym procesie, podczas którego łączono sok z jemioły zbieranej zimą i latem. Wspólnie z lekarką Itą Wegman zapoczątkował nowy nurt, znany dziś jako medycyna antropozoficzna, który traktuje jemiołę jako środek wspomagający leczenie i przywracający równowagę organizmu. Od tego czasu zainteresowanie wyciągami z jemioły w krajach Europy Środkowej znacząco wzrosło i na nowo odkryto pozycję tej rośliny w nauce i fitoterapii.

Symbol natury, sztuki i wiecznego trwania

Jemioła od wieków pobudzała wyobraźnię artystów. W dobie sztuki secesyjnej stała się jednym z ulubionych symboli dekoracyjnych. Miękkie linie wykorzystywanych w ornamentyce liści jemioły i kontrast między zielenią a bielą jagód stanowiły inspirację dla projektantów biżuterii, grafików i architektów.

Jemioła – niezwykła roślina półpasożytnicza

Jemioła pospolita należy do rodziny gązewnikowatych (Loranthaceae). Jest zimozielonym półpasożytem drzew, który tworzy na ich gałęziach charakterystyczne, kuliste kępy o barwie zielonej lub żółtozielonej. Choć korzysta z drzewa-żywiciela, nie jest wobec niego pasożytem w pełnym znaczeniu tego słowa. dzięki specjalnych organów zwanych haustoriami wnika do tkanek rośliny gospodarza, skąd pobiera wodę i sole mineralne, jednak proces fotosyntezy prowadzi samodzielnie – potrafi więc asymilować dwutlenek węgla i wytwarzać własne substancje organiczne. W ten sposób jemioła wykorzystuje drzewo, ale go nie niszczy – raczej współistnieje z nim w subtelnej, biologicznej równowadze.

Na jakich drzewach rośnie jemioła?

Jemioła rośnie głównie na drzewach liściastych – najczęściej na topolach, lipach, jabłoniach czy brzozach – ale spotkać ją można również na sośnie i jodle. Występuje na terenie całej Europy, a także w Afryce Północnej, Azji Południowej i w Japonii.

Jej łacińska nazwa Viscum album wywodzi się z dwóch słów: viscosus – „lepki” oraz albus – „biały”, co nawiązuje do kleistego miąższu i barwy owoców. Ten lepki miąższ, bogaty w hemicelulozy, odgrywa kluczową rolę w rozmnażaniu rośliny – sprawia, iż nasiona przyczepiają się trwale do kory drzew, gdzie mogą wykiełkować, ponieważ w glebie nie są zdolne do rozwoju.

Surowiec zielarski i podgatunki jemioły pospolitej

Surowcem zielarskim są młode, rozgałęzione pędy z bezogonkowymi, lancetowatymi lub eliptycznymi liśćmi oraz kulistymi, białawymi lub żółtawymi owocami, zawierającymi trzy nasiona o sercowatym kształcie. Rodzaj Viscum obejmuje około 70 gatunków, z których większość występuje w strefach tropikalnych i subtropikalnych Afryki, a jedynie nieliczne gatunki – w Europie, Azji i Australii.

W obrębie gatunku Viscum album wyróżnia się trzy podgatunki:

1. Viscum album ssp. album – jemioła pospolita typowa, występująca głównie na drzewach liściastych, takich jak topole, jabłonie, klony, lipy, głogi, wierzby płaczące, migdałowce, brzozy, a czasem dęby i wiązy;
2. Viscum album ssp. austriacum – jemioła pospolita rozpierzchła, zasiedlająca sosny;
3. Viscum album ssp. abietis – jemioła pospolita jodłowa, rosnąca na jodłach.

Poszczególne podgatunki są zwykle wierne swoim drzewom żywicielskim, tworząc swoiste biologiczne mikrosystemy. Tak złożony i wyspecjalizowany sposób życia sprawia, iż jemioła pozostaje jednym z najbardziej fascynujących przykładów współzależności w świecie roślin – symbolem równowagi między dawaniem a braniem, natury i przetrwania.

Bogactwo substancji czynnych w jemiole

Jemioła nie tylko zachwyca swoją symboliką, ale także stanowi bogate źródło związków biologicznie czynnych. Viscum album zawiera liczne substancje o zróżnicowanym działaniu farmakologicznym, których skład i stężenie zależą od wielu czynników – przede wszystkim od tego, na jakich drzewach rośnie jemioła, w jakiej porze roku jest zebrana oraz w jaki sposób przetworzony jest surowiec.

Wśród najlepiej poznanych i najbardziej aktywnych fitochemikaliów zidentyfikowanych w jemiole znajdują się:

1. Lektyny będące glikoproteinami (ML I, czyli wiskumina, ML II i ML III) oraz wiskotoksyny (A1, A2, A3 i B), będące niskocząsteczkowymi oligopeptydami zbudowanymi z 46 aminokwasów – związki te wykazują działanie cytotoksyczne i apoptotyczne, dzięki czemu odgrywają istotną rolę w terapii nowotworów i badaniach nad leczeniem chorób przewlekłych.
2. Kwasy fenolowe, fenylopropanoidy i flawonoidy, które charakteryzują się silnym działaniem antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym, wspomagają odporność organizmu i mogą przyczyniać się do obniżenia ciśnienia krwi.
3. Triterpeny – związki o potwierdzonych adekwatnościach cytotoksycznych i proapoptotycznych.
4. Fitosterole, które wpływają korzystnie na gospodarkę lipidową.
5. Oligo- i polisacharydy, głównie galaktouroniany i arabinogalaktany, znane z działania immunomodulującego.

Zawartość poszczególnych związków zmienia się w zależności od warunków środowiskowych. Surowiec pozyskiwany w czerwcu zawiera zwykle największe ilości wiskotoksyn, natomiast w grudniu – dominują lektyny. Zmienność składu sprawia, iż każda partia jemioły jest w pewnym sensie niepowtarzalna, a jej potencjał terapeutyczny uzależniony jest zarówno od biologii rośliny, jak i od drzewa, na którym wzrasta.

Tradycyjne zastosowanie jemioły

Jemioła od wieków była ceniona w medycynie ludowej jako roślina o niezwykłych adekwatnościach leczniczych. Wykorzystywano ją w leczeniu chorób serca, układu krążenia i nerwowego, a także w terapii padaczki, bezsenności, żylaków czy zaburzeń menstruacyjnych.

W ziołolecznictwie ludowym uważano, iż regularne picie naparu z jemioły „uspokaja serce”, obniża ciśnienie tętnicze, łagodzi objawy miażdżycy i pomaga w leczeniu reumatyzmu. Zewnętrznie używano jej do nacierania skóry w bólach stawów i nerwobólach.

Czy jemioła jest trująca? Tak, u ludzi spożycie rośliny może prowadzić do problemów żołądkowo-jelitowych, wpływać na układ krążenia (podnosząc ciśnienie i tętno, które potem może gwałtownie spaść) i układ nerwowy, a u kobiet w ciąży może być przyczyną skurczów macicy, co może prowadzić do poronienia. Dlatego leczniczo stosuje się tylko dokładnie przygotowane ekstrakty.

Jemioła a nadciśnienie tętnicze

Działanie hipotensyjne jemioły było obserwowane zarówno w praktyce ludowej, jak i w badaniach eksperymentalnych. U zwierząt z nadciśnieniem wyciągi wodne z ziela jemioły obniżały ciśnienie krwi choćby o 30–58% w zależności od czasu i dawki podania. W badaniu z udziałem 120 pacjentów z łagodnym nadciśnieniem odnotowano niewielkie, ale zauważalne obniżenie ciśnienia, choć wyniki te uznano za niejednoznaczne.

Europejska Agencja Leków (EMA, 2013) podsumowuje, iż preparaty z Viscum album mogą obniżać ciśnienie krwi u zwierząt (szczurów i psów) w sposób zależny od dawki, jednak wyniki te pochodzą z badań o przestarzałej metodologii i nie zawsze są jednoznacznie opisane. EMA podkreśla brak danych farmakokinetycznych i klinicznych potwierdzających skuteczność jemioły u ludzi, choć historyczne i obserwacyjne przesłanki wskazują na jej szeroki potencjał farmakologiczny.

Mimo to, ze względu na długą historię bezpiecznego stosowania, roślina została zaklasyfikowana jako produkt leczniczy roślinny stosowany tradycyjnie (traditional herbal medicinal product), co oznacza, iż jego skuteczność opiera się na długotrwałym i bezpiecznym stosowaniu, a nie na wynikach badań klinicznych. Preparat ten jest dostępny również w Polsce i stosowany doustnie w postaci kropli w łagodnych zaburzeniach sercowo-naczyniowych, w tym w nadciśnieniu tętniczym. Nie powinien on być stosowany jako substytut leczenia farmakologicznego, a kuracja powinna odbywać się pod kontrolą lekarza, ponieważ przy długotrwałym lub nieprawidłowym stosowaniu możliwe są działania niepożądane, takie jak bóle głowy, nudności czy reakcje alergiczne.

Jemioła w terapii nowotworów – między nadzieją a nauką

Od czasu, gdy Rudolf Steiner po raz pierwszy zastosował wyciąg z jemioły w leczeniu chorób nowotworowych, przeprowadzono dziesiątki badań klinicznych z udziałem tysięcy pacjentów. Wyniki wielu z nich są obiecujące, choć często obarczone niedostatkami metodologicznymi – różniły się pod względem stosowanych preparatów, dróg podania i badanych populacji, co utrudnia jednoznaczną ocenę skuteczności.

Mimo braku ostatecznych dowodów na działanie przeciwnowotworowe szereg obserwacji wskazuje na korzystny wpływ preparatów z jemioły na organizm pacjentów onkologicznych, zwłaszcza w kontekście terapii wspomagającej.

W licznych badaniach wykazano, iż stosowanie ekstraktów z jemioły może:

• poprawiać jakość życia pacjentów z różnymi typami nowotworów (piersi, trzustki, płuc, przewodu pokarmowego, ginekologicznych),
• zmniejszać działania niepożądane chemioterapii i radioterapii (m.in. nudności, wymioty, biegunki, bóle i zmęczenie),
• wzmacniać odporność poprzez aktywację komórek NK, makrofagów i limfocytów,
• redukować stany zapalne i stres oksydacyjny,
• w niektórych przypadkach (szczególnie w zaawansowanych stadiach choroby) wydłużać czas przeżycia,
• poprawiać samopoczucie psychiczne i fizyczne pacjentów, w tym sen, apetyt i nastrój.

Coraz więcej danych wskazuje jednak, iż aktywność biologiczna wyciągów z jemioły nie wynika wyłącznie z obecności lektyn i wiskotoksyn. Znaczenie ma również złożony charakter fitochemiczny całego surowca. W zielu jemioły występują bowiem także triterpeny, flawonoidy, fenylopropanoidy i polisacharydy, które wykazują działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne i immunomodulujące. To właśnie synergiczne współdziałanie tych związków – wspierających procesy naprawcze, zmniejszających stres oksydacyjny i regulujących odpowiedź odpornościową – może tłumaczyć szerokie spektrum korzystnych efektów obserwowanych u pacjentów.

Współczesne badania nad jemiołą coraz częściej koncentrują się więc nie na izolowaniu pojedynczych substancji czynnych, ale na zrozumieniu, jak fitokompleks – czyli całość składników obecnych w roślinie – oddziałuje z organizmem człowieka. Takie podejście wpisuje się w nurt nowoczesnej fitoterapii, podkreślającej rolę naturalnych układów związków w utrzymaniu i przywracaniu równowagi biologicznej.

Dotychczasowe metaanalizy potwierdzają, iż terapia jemiołą może wspomagać konwencjonalne leczenie, poprawiając tolerancję chemioterapii i jakość życia pacjentów. Jednak wyniki te wymagają weryfikacji w dobrze zaprojektowanych, randomizowanych badaniach klinicznych.

Choć jemioła nie jest lekiem o udowodnionym działaniu przeciwnowotworowym, to liczne obserwacje wskazują na jej potencjał jako środka wspomagającego terapię onkologiczną, łagodzącego skutki uboczne i poprawiającego komfort życia. Naukowcy podkreślają konieczność dalszych, rygorystycznych badań, które pozwolą potwierdzić te efekty i bezpiecznie określić miejsce preparatów z jemioły w medycynie.

Bezpieczeństwo stosowania jemioły

Współczesne badania potwierdzają, iż preparaty z jemioły – stosowane w zalecanych dawkach – są na ogół dobrze tolerowane i bezpieczne. Analiza 69 badań klinicznych oraz 48 badań na zwierzętach wykazała, iż choćby długotrwałe podawanie wyciągów z jemioły, zarówno doustnie, jak i podskórnie, nie powoduje supresji układu odpornościowego. Działania niepożądane obserwowano sporadycznie i miały one zwykle charakter łagodny, przypominający objawy przeziębienia, takie jak gorączka, osłabienie, bóle mięśni czy niewielka reakcja w miejscu podania.

Porównanie bezpieczeństwa różnych preparatów wykazało, iż wyciąg z jemioły rosnącej na topoli może powodować przejściową eozynofilię, ale nie prowadzi do immunosupresji. Z kolei preparaty z jemioły z jabłoni są lepiej tolerowane, wywołując eozynofilię jedynie w niewielkim stopniu. Oceniono, iż zawartość substancji czynnych w tych produktach mieści się w granicach uznawanych za bezpieczne.

Mimo to zwraca się uwagę na to, iż niektóre składniki jemioły – zwłaszcza mikrobiałka, lektyny i wiskotoksyny – w wyższych stężeniach mogą powodować działania zależne od dawki, takie jak spadek lub wzrost ciśnienia tętniczego, bradykardię czy zwiększoną motorykę macicy i przewodu pokarmowego. W literaturze nie odnotowano jednak przypadków śmiertelnych związanych ze stosowaniem leczniczych preparatów z jemioły, a ogólna tolerancja u pacjentów oceniana jest jako dobra.

Podsumowując, jemioła pospolita uznawana jest za bezpieczny surowiec roślinny, o ile stosowana jest w odpowiednich dawkach i pod kontrolą specjalisty. Ze względu na możliwość wystąpienia nadwrażliwości i z uwagi na potencjalny wpływ wyciągów z jemioły na układ sercowo-naczyniowy, preparaty charakteryzowanej tu rośliny nie powinny być stosowane samodzielnie przez osoby z chorobami serca, kobiety w ciąży ani w połączeniu z lekami hipotensyjnymi bez konsultacji lekarskiej.

Podsumowanie

Choć jemioła wciąż pozostaje surowcem o nie w pełni poznanym potencjale, jej wielokierunkowe działanie biologiczne czyni z niej interesujący obiekt badań fitoterapeutycznych. Być może przyszłe odkrycia pozwolą wykorzystać jej adekwatności, a ta niegdyś „magiczna” roślina rzeczywiście stanie się standardem w terapii nowotworowej i leczeniu chorób cywilizacyjnych.

Bibliografia

1. Thronicke A. i in., Viscum album L. Therapy in Oncology: An Update on Current Evidence, „Complementary medicine research” 2022, nr 29(4), s. 362–368.
2. Nicoletti M., The Anti-Inflammatory Activity of Viscum album, „Plants” (Basel). 2023, nr 12(7), s. 1460.
3. Oei S.L., Impact of Oncological Therapy and Viscum album L Treatment on Cancer-Related Fatigue and Internal Coherence in Nonmetastasized Breast Cancer Patients, „Integrative Cancer Therapies” 2020, nr 19, s. 1534735420917211.
4. Kienle G.S. i in., G Viscum album L. extracts in breast and gynaecological cancers: a systematic review of clinical and preclinical research, „Journal of Experimental & Clinical Cancer Research: CR” 2009, nr 28(1), s. 79.
5. Nazaruk J., Orlikowski P., Phytochemical profile and therapeutic potential of Viscum album L,.„Natural Product Research” 2016, nr 30(4), s. 373–385.
6. Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC), Assessment report on Viscum album L., herba, European Medicines Agency, 2013, https://www.ema.europa.eu/en/documents/herbal-report/final-assessment-report-viscum-album-l-herba_en.pdf (dostęp: 3.11.2025).