Artykuł dr Joanny Szczuki, psycholog z Kliniki i Polikliniki Geriatrii w Narodowym Instytucie Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji w Warszawie:
Opiekunowie doświadczają różnorodnych problemów w zależności od ich osobistej sytuacji. Z innymi wyzwaniami będzie zmagał się opiekun współmałżonek seniora (który często sam jest obciążony chorobami), z innymi opiekun dorosłe dziecko (który musi łączyć wiele ról związanych z własną rodziną, pracą zawodową i wspieraniem starzejącego się rodzica).
Poczucie obciążenia wspieraniem jest różne także w zależności od stopnia samodzielności podopiecznego i od obszarów, w których bliski wymaga pomocy, oraz od liczby osób wspierających seniora (czy opieka jest rozłożona na kilku członków rodziny, czy też tylko na jedną osobę).
Kolejnymi istotnymi czynnikami (oprócz wielu innych) wpływającymi na sytuację opiekuna są aspekty finansowe oraz relacja z podopiecznym.
Niezależnie jednak od sytuacji, w jakiej znajdują się opiekunowie rodzinni osób starszych, doświadczają oni podobnych emocji. Oprócz troski, miłości i chęci niesienia pomocy, w całym wachlarzu różnorodnych odczuć mogą pojawić się też bezsilność, lęk, rozdrażnienie i poczucie winy. Opieka nad bliskim poza poczuciem spełnienia bywa też absorbująca i czasochłonna. Każda z osób wspierających doświadcza czasem gorszego nastroju lub apatii, ma mniejszą chęć do wykonywania codziennych obowiązków. Takie stany są najczęściej krótkotrwałe i samoczynnie mijają.
Wypalenie opiekuna – czy wymaga leczenia?
Bywa i tak, iż u opiekunów rodzinnych pojawia się wypalenie – rozumiane jako przeciążenie opieką. Wypalenie (w przeciwieństwie do obniżonego nastroju i apatii) nie jest momentem lub krótkotrwałym kryzysem, ale procesem. Na początku opiekun ma poczucie, iż zadania, które są przed nim postawione, są dla niego zbyt trudne. Potem opiekun doświadcza wielu różnorodnych emocji: rozdrażnienia, zdenerwowania, poczucia winy.
Przeciążenie opieką składa się z trzech elementów:
• emocjonalnego wyczerpania – osoba czuje się, jakby ciągle była napięta, w stanie alertu; wszystko ją drażni, reaguje gwałtownie choćby na sytuacje, które kiedyś były bez znaczenia; nie kontroluje swoich emocji;
• utraty zaangażowania – opiekun czuje się jakby nie był sobą, a inni mówią, iż jest cyniczny i obojętny wobec rodzica;
• utraty satysfakcji z pełnienia roli opiekuna – chciałby już nie opiekować się osobą bliską; nie wie, jak to robić dobrze; wydaje mu się, iż do tego się nie nadaje.
Wypalenie nie wymaga leczenia medycznego, ale ponieważ ma charakter trwały, niezbędna jest pomoc z zewnątrz. Opiekun może otrzymać wsparcie oferowane przez psychologa, np. w formie indywidualnych konsultacji lub w ramach grupy wsparcia.
Depresja opiekuna – po czym ją rozpoznać?
Czymś innym od wypalenia jest depresja. To zespół obejmujący różnorodne objawy, które odnoszą się nie tylko do sfery związanej ze sprawowaniem opieki (jak to następuje w przypadku wypalenia), ale które rzutują na inne obszary funkcjonowania opiekuna (na jego życie rodzinne i zawodowe) oraz wpływają na postrzeganie samego siebie, świata oraz przyszłości.
Depresja najczęściej kojarzy nam się z obniżonym nastrojem. Jednak emocje to tylko jedna z kilku sfer, które dotyczą tej choroby. Objawy depresji możemy podzielić na cztery grupy:
• związane z emocjami – smutek, przygnębienie, poczucie bezradności, pustki, beznadziejności, drażliwość, utrata zainteresowań, poczucie zniechęcenia, odczuwanie niewielkiej satysfakcji z życia;
• związane z myśleniem – negatywna ocena siebie, świata i przyszłości, problemy z koncentracją uwagi i podejmowaniem decyzji;
• związane z ciałem – osłabienie, zmęczenie, bóle głowy, uczucie kołatania serca, przyspieszony oddech, duszności, brak tchu, suchość w jamie ustnej, odczuwanie dolegliwości bólowych niemających odzwierciedlenia w badaniach medycznych, zmniejszony lub zwiększony apetyt, poczucie nadmiernej senności lub bezsenność, biegunki lub zaparcia;
• obserwowane w zachowaniu – wycofanie z kontaktów z innymi ludźmi, utrata zainteresowania światem, niepokój lub spowolnienie ruchowe, wolniejsza mowa, monotonny głos, unikanie kontaktu wzrokowego.
Niestety, opiekun rodzinny osoby starszej zmagający się z depresją najczęściej nie szuka pomocy. Oto najczęstsze powody, dlaczego tak się dzieje:
• ma poczucie, iż jego stan nie jest chorobą i nie wymaga pomocy ze strony specjalisty;
• ma przekonanie, iż depresji doświadcza każdy opiekun i jest ona naturalną konsekwencją sprawowania opieki (powiązana ze stresem i zmęczeniem);
• wielu opiekunów jest tak silnie skoncentrowanych na opiece nad bliskim seniorem, iż zaniedbuje własne zdrowie (fizyczne i psychiczne);
• opiekunowie mają poczucie wstydu i związane z nim przekonanie, iż objawy depresji definiują go jako niewystarczająco dobrego opiekuna.
Warto wiedzieć, iż depresja opiekuna osoby starszej nie przebiega typowo. Ma ona swoją specyfikę i składa się z kilku etapów.
• Pierwsze objawy – związane są one z emocjami i reakcjami organizmu, to na przykład drażliwość, zanik odczuwania przyjemności, zmiany w apetycie (jego brak lub zajadanie stresu), zaburzenia snu (na przykład problemy z zaśnięciem, wybudzanie się w nocy, budzenie się bardzo wcześnie rano), poczucie obniżonej aktywności, brak energii, bóle głowy. Opiekun w pierwszej fazie depresji nie mówi, iż jest mu smutno, nie ma typowych objawów depresyjnych, dlatego też rzadko kiedy te pierwsze objawy utożsamia z chorobą.
• Etap drugi – nasilenie objawów związanych z emocjami, ale dodatkowo pojawiają się też objawy związane z zachowaniem i myśleniem. Etap ten charakteryzuje się doświadczaniem typowych dla depresji odczuć smutku, przygnębienia, beznadziejności i bezradności. To także negatywne myślenie o osobie i swojej sytuacji oraz utrata zainteresowania światem. Jest to etap depresji, którego opiekun również może jeszcze nie być świadomy, ale najczęściej zauważają go osoby z najbliższego otoczenia.
• Etap trzeci – objawy depresji widoczne są we wszystkich jej czterech sferach. Problemy opiekuna z emocjami to nie tylko rozdrażnienie czy odczuwanie smutku, to poczucie braku panowania nad nimi. Negatywne myślenie dotyczy nie tylko siebie i swojego podopiecznego, ale także całej rzeczywistości, otoczenia i przyszłości, może mieć także wyraz w myślach samobójczych. Inne osoby z otoczenia w zachowaniu opiekuna zauważają jawne wycofanie z kontaktów, obojętność, dystans, a choćby wrogość wobec podopiecznego. jeżeli chodzi o zmiany, które zauważa opiekun w swoim ciele, mogą objawiać się one ogólnym wyczerpaniem fizycznym, pogorszeniem stanu zdrowia i osłabieniem fizycznym. Mogą także wystąpić bóle mięśni lub kręgosłupa.
Co warto wiedzieć na temat depresji opiekuna?
Depresja jest chorobą. Tak samo więc jak inne jednostki chorobowe, wymaga ona leczenia. Nie przyjmuj więc suplementów na własną rękę, nie myśl, iż „samo przejdzie”. Depresja będzie skutecznie leczona pod nadzorem specjalisty (najczęściej jest to lekarz psychiatra).
Depresja jest uleczalna. Najskuteczniejsze leczenie depresji to połączenie farmakoterapii z psychoterapią. Psychiatra ma możliwość przepisania leków. Psycholog prowadzi terapię psychologiczną.
Nie można oczekiwać jednak natychmiastowych efektów. Leczenie depresji jest zwykle długotrwałe. Skutki farmakoterapii w przypadku depresji zauważalne są po kilku tygodniach. Najpierw zmniejsza się poczucie lęku, stabilizuje się sen, dopiero potem polepsza się nastrój.
Nie powinno rezygnować się samodzielnie z leczenia, gdy na samym początku nie widzi się poprawy. Nie można rezygnować z niego również, gdy odczuje się już poprawę nastroju. Przedwczesne przerwanie kuracji może spowodować nawrót choroby. Leki przeciwdepresyjne odstawiamy tylko po konsultacji z lekarzem.
