Tekst Renaty Jabłońskiej, Agnieszki Królikowskiej i Roberta Ślusarza z Zakładu Pielęgniarstwa Neurologicznego i Neurochirurgicznego Katedry Pielęgniarstwa Zabiegowego Wydziału Nauk o Zdrowiu Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Agaty Weselak ze Studenckiego Koła Naukowego Zakładu Pielęgniarstwa Neurologicznego i Neurochirurgicznego Katedry Pielęgniarstwa Zabiegowego Wydziału Nauk o Zdrowiu Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Pawła Sokala z Kliniki Neurochirurgii i Neurologii Wydziału Nauk o Zdrowiu Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu:
Zachowania zdrowotne to dobrowolne lub celowe działania podejmowane przez jednostkę w celu utrzymania dobrego stanu zdrowia lub poprawy zdrowia1. Niektórzy autorzy podkreślają społeczny charakter tych zachowań, które jako czynności bezpośrednio i pośrednio inicjowane i realizowane przez ludzi wzmacniają lub szkodzą utrzymaniu zdrowia fizycznego lub psychicznego. Zachowania te mają charakter powszechny i są efektem zdobywanych poprzez interakcje z otoczeniem doświadczeń socjalizacyjnych jednostki2, 3.
Odpowiednie i zrównoważone ilości składników odżywczych w organizmie oraz prawidłowe ich wykorzystanie przez organizm to podstawowa zasada zdrowego stylu życia4.
Prawidłowe odżywianie odgrywa strategiczną rolę w utrzymaniu zdrowia i dobrego samopoczucia człowieka, ale jest także istotnym elementem systemu opieki zdrowotnej5. Brak równowagi w przyjmowaniu składników odżywczych prowadzi do niedożywienia. Pojęcie to obejmuje stany spowodowane zarówno niedostatecznym, jak i nadmiernym spożyciem makro- i mikroelementów. Niedożywienie jest czynnikiem wpływającym negatywnie na psychikę i funkcje fizyczne. Należy podkreślić, iż powikłania, zachorowalność i śmiertelność chorych wzrasta wraz z niedożywieniem, znacząco wydłużając czas hospitalizacji pacjentów oraz zwiększając koszty leczenia6.
Stan odżywienia pacjentów wpływa na wyniki kliniczne7, dlatego uzasadniona jest kompleksowa i wieloaspektowa jego ocena. Stosowanie standaryzowanych oraz walidowanych narzędzi jest zalecane na całym świecie w przypadku wszystkich pacjentów przyjmowanych do szpitala i często jest wymogiem szpitali akredytowanych7–9. Niska świadomość niedożywienia i jego znaczenia dla wyników i jakości opieki jest w tej chwili przedmiotem zainteresowania zespołów żywieniowych7–9. Badanie związku między zachowaniami zdrowotnymi a zaburzeniami stanu odżywienia wśród społeczeństwa, także wśród pacjentów leczonych w szpitalach, jest istotne dla opracowania skuteczniejszych strategii profilaktycznych i terapeutycznych oraz poprawy opieki nad pacjentami.
Celem pracy była ocena zachowań zdrowotnych i stanu odżywienia pacjentów leczonych na oddziałach szpitalnych.
Materiał i metody
Grupa badana liczyła 102 osoby: 51 z nich to pacjenci oddziału zabiegowego Kliniki Neurochirurgii, kolejne 51 to chorzy hospitalizowani na oddziale zachowawczym w Klinice Gastroenterologii.
Zarówno na oddziale zabiegowym, jak i zachowawczym większość stanowiły kobiety, odpowiednio 56,9 proc. oraz 54,9 proc. Średnia wieku badanych wyniosła 53,9 roku (neurochirurgia) oraz 46,5 roku (gastroenterologia). Byli to pacjenci aktywni zawodowo: oddział zabiegowy – 41,1 proc. respondentów, oddział zachowawczy – 52,9 proc. ankietowanych. Szczegółową charakterystykę badanej grupy prezentuje tabela 1.
Badanie miało charakter prospektywny i zostało przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego oraz analizy dokumentacji medycznej. Wykorzystano następujące standaryzowane narzędzia badawcze:
• kwestionariusz IZZ (Inwentarz Zachowań Zdrowotnych)10 – uwzględniono w nim cztery kategorie: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki zdrowotne oraz pozytywne nastawienie psychiczne. Kwestionariusz ten zawiera 24 stwierdzenia oceniające w pięciostopniowej skali, gdzie 1 oznacza „prawie nigdy”, a 5 – „prawie zawsze”. Zaznaczone przez badanego odpowiedzi zlicza się w celu uzyskania ogólnego wskaźnika nasilenia zachowań zdrowotnych. Respondenci mogli uzyskać 24–120 pkt. Im wyższy wynik, tym częściej badani przejawiali prozdrowotny styl życia,
• skalę NRS 2002 (ang. nutritional risk screening 2002)11 – wykorzystano do oceny ryzyka związanego ze stanem odżywienia. Parametry brane pod uwagę to: zmniejszenie masy ciała, zaburzenia przyjmowania pokarmów, aktualny wskaźnik masy ciała Quetelleta II (ang. body mass index – BMI, masa ciała w kg podzielona przez iloczyn wzrostu w mkw.) oraz stopień zaawansowania choroby i czas jej trwania. Dodatkowym czynnikiem ryzyka w przypadku niedożywienia jest wiek pacjenta powyżej 70 lat. Przy możliwych do uzyskania 0–7 pkt suma punktów > 3 stanowi wskazanie do wdrożenia leczenia żywieniowego,
• wskaźnik BMI – uzyskane wartości klasyfikowano zgodnie z przyjętymi limitami12: poniżej 18,5 – niedowaga, 18,5–24,9 – wartość prawidłowa, 25,0–29,9 – nadwaga, 30,0 i powyżej – otyłość.
Dodatkowo skonstruowano kwestionariusz do zbierania danych socjodmeograficznych i klinicznych. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu – KB 155/2022 z 15 marca 2022 r.
Analizy statystyczne przeprowadzono dzięki pakietu statystycznego PQStat w wersji 1.8.4.152. Wyniki skal IZZ i odżywienia w zależności od oddziału porównano testem U Manna-Whitneya. Związki między skalami IZZ i odżywienia analizowano, szacując współczynniki korelacji rangowej Spearmana. Za istotne statystycznie przyjęto prawdopodobieństwo na poziomie p < 0,05, a za wysoce istotne – prawdopodobieństwo na poziomie p < 0,01.
Wyniki
Ocena zachowań zdrowotnych
Do oceny ogólnego wyniku kwestionariusza IZZ wzięto pod uwagę wartości 24 stwierdzeń, z których składa się skala. Ogólny wynik dla skali IZZ różnił się istotnie w zależności od oddziału, na którym przebywali respondenci (p < 0,01). Na oddziale neurochirurgii wyniki tej skali są generalnie wyższe, respondenci oddziału gastroenterologii ocenili własne zachowania zdrowotne jako przeciętne, a pacjenci oddziału neurochirurgii na wysokim poziomie, co przedstawia tabela 2.
Kolejny etap to analiza składowych kwestionariusza IZZ. W podskali Prawidłowe nawyki żywieniowe wyniki nie różniły się istotnie w zależności od oddziału, na którym badani byli pacjenci (p > 0,05). W podskali Zachowania profilaktyczne wyniki również nie różniły się istotnie w zależności od oddziału, na którym przebywali pacjenci (p > 0,05). Wyniki podskali Pozytywne nastawienie psychiczne różniły się istotnie w zależności od oddziału, na którym przebywali respondenci (p = 0,0334). Badanie wykazało, iż w grupie respondentów przebywających na oddziale gastroenterologii wyniki są wyższe niż wśród pacjentów przebywających na oddziale neurochirurgii. W podskali Praktyki zdrowotne wyniki nie różniły się istotnie w zależności od oddziału, na którym przebywali respondenci – prawdopodobieństwo wynosiło więcej niż 0,05 (p > 0,05) (tab. 2).
Stan odżywienia badanych
Średnia uzyskanych punktów w skali NRS 2002 na oddziale zachowawczym wyniosła 1,4 pkt, a na oddziale zabiegowym 0,03 pkt. Wyniki różniły się istotnie w zależności od oddziału (p < 0,0001). W grupie badanych na oddziale neurochirurgii wyniki tej skali były niższe, co świadczy o lepszym stanie odżywienia pacjentów w porównaniu z grupą badanych hospitalizowanych na oddziale gastroenterologii (tab. 3).
Wyniki w skali BMI okazały się wyższe w przypadku badanych z oddziału zabiegowego. Średnia uzyskanych punktów wyniosła tu 27, a wartość maksymalna 50,8. Na oddziale zachowawczym wartości te kształtowały się odpowiednio: 24 oraz 37,2. Różnice te okazały się istotne statystycznie (p < 0,01) (tab. 3).
Związek między stanem odżywienia pacjentów a zachowaniami zdrowotnymi
Z analizy danych wynika, iż nie ma istotnych związków pomiędzy wynikami skali NRS 2002 a wynikami kwestionariusza IZZ (p > 0,05) (tab. 4).
Następnie rozpatrzono związek pomiędzy wynikami BMI ze skalami IZZ w ogólnej grupie badanych. W przypadku skali Pozytywne nastawienia psychiczne stwierdzono istotną korelację z BMI (p < 0,05). Była to niska korelacja r = 0,2143, czyli wzrost pozytywnego nastawienia psychicznego wraz ze wzrostem BMI był zauważalny, ale na niskim poziomie. W przypadku pozostałych skal IZZ nie stwierdzono istotnych związków (p > 0,05) (tab. 4).
Kolejnym krokiem było porównanie wyników skali NRS 2002 ze skalami IZZ wśród grupy respondentów z oddziału zachowawczego. Stwierdzono istotną niską dodatnią korelację między NRS 2002 i podskalą praktyk zdrowotnych (p < 0,05). Jednocześnie przekładało się to na drugą istotną (p < 0,05) dodatnią, ale niską korelację między NRS 2002 a ogólnym wynikiem IZZ. Oznacza to, iż pacjenci, którzy mieli wyższe wyniki NRS 2002, przywiązują większą wagę do praktyk zdrowotnych prezentowanych w kwestionariuszu IZZ, a tym samym osiągają lepsze ogólne wyniki w kwestionariuszu IZZ. Wśród tych badanych nie zauważono zależności statystycznej między BMI i IZZ (p > 0,05) (tab. 5).
Analogicznie dokonano analiz w grupie pacjentów oddziału zabiegowego. Wśród pacjentów neurochirurgii stwierdzono istotną niską dodatnią korelację między NRS 2002 a skalą prawidłowych nawyków żywieniowych (p < 0,05). Oznacza to, iż wyższe wyniki NRS 2002 były w pewnym stopniu związane z wyższymi wynikami skali prawidłowych nawyków żywieniowych. Stwierdzono również wysoce istotną dodatnią korelację na przeciętnym poziomie między BMI a skalą pozytywnego nastawienia psychicznego (p < 0,01). Jednocześnie przekłada się to na drugą, istotną (p < 0,05) dodatnią, ale niską korelację między BMI a ogólnym wynikiem IZZ. Oznacza to, iż pacjenci z wyższymi wynikami BMI zdobywali więcej punktów w skali pozytywnego nastawienia psychicznego oraz ogólnego wyniku IZZ (tab. 6).
Dyskusja
Zachowania zdrowotne to wszelkiego rodzaju zachowania w obszarze zdrowia, które prowadzą do określonych pozytywnych lub negatywnych skutków zdrowotnych13. Do zachowań prozdrowotnych służących zdrowiu i zmniejszających ryzyko chorób cywilizacyjnych zalicza się między innymi regularny sen, preferowanie aktywności fizycznej, regularne spożywanie posiłków. Rozmowy z pacjentami o zakresie prawidłowych zachowań zdrowotnych określane są przez personel medyczny jako trudne do zainicjowania ze względu na delikatną naturę problemu14.
W badaniach Sekuły i wsp.13 zachowania wspomagające zdrowie badani przejawiali przeważnie „od czasu do czasu”, a prawidłowe nawyki żywieniowe rzadziej niż „od czasu do czasu”. Analizowana grupa pacjentów charakteryzowała się przeciętnym (oddział gastroenterologii) oraz wysokim (oddział neurochirurgii) nasileniem zachowań zdrowotnych. Wyniki badań własnych częściowo korelowały z wynikami innych autorów, którzy oceniali zachowania zdrowotne na poszczególnych oddziałach, np. analiza Piotrkowskiej i wsp.15 pokazuje wyniki oddziału ortopedii, gdzie również był wysoki poziom zachowań zdrowotnych. Opracowanie Cierzniakowskiej i wsp.16 dotyczy oddziału chirurgii, na którym ankietowani ocenili poziom zachowań zdrowotnych jako przeciętny. Podobny wynik uzyskali Grochowska i wsp.17, dokonując oceny na oddziale zachowawczym.
W literaturze podkreśla się znaczenie prawidłowych nawyków żywieniowych w promowaniu zdrowia, zaznaczając, iż sposób żywienia jest jednym z czynników środowiskowych rozwoju nadwagi i otyłości18. Szczególnego znaczenia nabierają systematyczne badania przesiewowe pacjentów przy przyjęciu do szpitala. Zwraca się uwagę na to, iż wczesne rozpoznanie niedożywienia lub ryzyko wystąpienia niedożywienia powinno być priorytetem dla personelu medycznego19. Częstość występowania niedożywienia i czynników ryzyka niedożywienia wśród hospitalizowanych pacjentów w Polsce jest nieco niższa niż w przypadku innych państw europejskich. W badaniu NutritionDay zauważono, iż niektóre elementy procesu opieki żywieniowej w polskich szpitalach są niewystarczające i wymagają większej uwagi19, 20. W analizie Miličević i wsp.21 wszyscy uczestnicy badania, a byli to pacjenci oddziału wewnętrznego, zostali poddani ocenie dzięki narzędzia przesiewowego NRS 2002. Okazało się, iż prawie 40 proc. z nich było w rzeczywistości zagrożonych niedożywieniem, co trzeci badany dzięki NRS 2002 ≥ 3 miał nadwagę, a 6 proc. z nich było otyłych21. Batista i wsp.22 sugerują, iż około 30 proc. pacjentów z ryzykiem żywieniowym przebywa w szpitalach, a spośród wszystkich starszych osób przyjętych na ostry dyżur pacjenci ortopedyczni należą do tych najbardziej niedożywionych22. Ponad połowa hospitalizowanych pacjentów ma dzienne spożycie energii i białka poniżej 75 proc. ich zapotrzebowania, a podczas hospitalizacji traci na wadze choćby 40 proc.22, 23. W badaniach własnych średnia uzyskanych punktów w skali NRS 2002 na oddziale zachowawczym wyniosła 1,4, a na oddziale zabiegowym 0,03 pkt (tab. 3), co wskazuje lepszy stan odżywienia pacjentów na oddziale neurochirurgii. Nie jest to zaskoczeniem, biorąc pod uwagę specyfikę obu analizowanych oddziałów. Na niedożywienie w schorzeniach leczonych na oddziałach neurochirurgicznych ma wpływ dysfagia, zaburzenia przytomności, deficyty percepcji, dysfunkcje poznawcze, a także zwiększone zapotrzebowanie w okresie okołooperacyjnym. Występujące niedożywienie wpływa niekorzystnie na proces rehabilitacji pacjentów z dysfunkcją układu nerwowego i powrót do samodzielności20. Należy jednak podkreślić, iż niedożywienie coraz częściej identyfikowane jest wśród osób z chorobami przewlekłymi przewodu pokarmowego, podczas których występują brak apetytu, zaburzenia wchłaniania, wymioty czy biegunki24–27. Najliczniejszą grupę chorych, u których diagnozowane jest niedożywienie, stanowią chorzy onkologicznie28.
Dostępne dane światowe wskazują, iż zły stan odżywienia jest powszechny wśród pacjentów na wielu oddziałach szpitalnych. Wskaźnik masy ciała jest najczęściej mierzonym antropometrycznym parametrem żywieniowym29. W badaniach Ostrowskiej i wsp.19 wskaźnik BMI < 18,5 kg/mkw. występował u 6,2 proc. badanych. W analizie Czapli i wsp.29 średni wskaźnik BMI wynosił ponad 28 kg/mkw., a 75 proc. badanych zostało sklasyfikowanych jako osoby z nadwagą lub otyłością. Landi i wsp.30 podali w swoim badaniu podobny średni wskaźnik BMI (26,7 kg/mkw.). W niniejszym opracowaniu wskaźnik BMI okazał się wyższy w przypadku badanych z oddziału zabiegowego – średnia wartość 27, wartość maksymalna – 50,8. Na oddziale zachowawczym wartości te kształtowały się odpowiednio 24 oraz 37,2.
W badaniach przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych31 zaobserwowano, iż pacjenci z wyższym BMI krócej przebywali w szpitalu w porównaniu z pacjentami z prawidłowym BMI. Wynik ten odnotowano choćby po uwzględnieniu liczby chorób współistniejących.
Odżywianie i związane z nim zachowania to jeden z głównych aspektów stylu życia człowieka, którego wpływ na zdrowie i wskaźniki metaboliczne wykazano w licznych badaniach32, 33. W niektórych analizach wybór zdrowej żywności wiązał się ze zmniejszeniem ryzyka rozwoju chorób metabolicznych i prawidłowym wskaźnikiem BMI33, 34. W innym badaniu stwierdzono, iż nawyki żywieniowe (takie jak pomijanie lub jedzenie śniadania) mają większy wpływ na zmiany masy ciała niż aktywność fizyczna35.
Wynik ogólny dla grupy pacjentów obu oddziałów pokazał, iż wzrost BMI przekładał się na lepsze samopoczucie psychiczne respondentów. Analizując wyniki pacjentów z oddziału zachowawczego, można stwierdzić, iż gorszy stan odżywienia korelował z wyższymi wynikami dla podskali kwestionariusza IZZ Praktyki zdrowotne, jak i ogólnymi wynikami skali IZZ. Wśród grupy badanych na oddziale zabiegowym gorszy stan odżywienia korelował z wyższymi wynikami dla podskal kwestionariusza IZZ Prawidłowe nawyki żywieniowe oraz Pozytywne nastawienie psychiczne, co przekładało się na wyższy wynik ogólny IZZ. Batista i wsp.22 podaje, iż stan psychiczny może również wpływać na nawyki żywieniowe. Na przykład długość wdowieństwa może wpływać na odżywianie22, depresja u osób starszych wiąże się również z ryzykiem niedożywienia36.
Interwencje w zakresie stylu życia są jednym ze sposobów wspierania zmiany zachowania37. Wpływ na zmianę zachowań pacjentów jest na pewno wyzwaniem, ponieważ wiele osób z zagrożeniami dla zdrowia związanymi z odżywianiem ma trudności z przestrzeganiem zdrowego stylu życia i łatwo wraca do złych nawyków. Badania wskazują, iż wsparcie społeczne ze strony rówieśników, przyjaciół i rodziny jest ważne dla stosowania odpowiednich praktyk żywieniowych38 i zwiększonej aktywności fizycznej39. Pozytywny wpływ ważnych osób, również personelu medycznego, na codzienne wybory i działania może nie tylko zmniejszyć ryzyko powrotu do niezdrowych zachowań, ale także zwiększyć prawdopodobieństwo przestrzegania zaleceń terapeutycznych40.
Wnioski
Ocena zachowań zdrowotnych różniła badanych w analizowanych grupach – badani oddziału neurochirurgii ocenili je na poziomie wysokim, a gastroenterologii – przeciętnym.
Pacjenci oddziału neurochirurgii byli lepiej odżywieni niż pacjenci hospitalizowani na oddziale gastroenterologii, wykazywali niższe wyniki w skali NRS 2002, co jednocześnie korelowało z wyższymi wynikami BMI dla tej grupy pacjentów.
Istnieje związek pomiędzy stanem odżywienia pacjentów w ocenie BMI a zachowaniami zdrowotnymi. Wzrost BMI przekładał się na lepsze samopoczucie psychiczne respondentów i korelował z wyższymi wynikami dla podskali kwestionariusza IZZ Praktyki zdrowotne, jak i ogólne wyniki skali IZZ (oddział gastroenterologii) oraz podskal Prawidłowe nawyki żywieniowe oraz Pozytywne nastawienie psychiczne (oddział neurochirurgii). Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.
Piśmiennictwo:
1. Kiviniemi M, Jandorf T, Erwin D i wsp. Relationships between self- -efficacy and health behawior intentions and outcomes among diverse populations. Health Psychology 2019; 38: 412-420.
2. Van Druten VP, Bartels EA, van de Mheen D i wsp. Concepts of health in different contexts: a scoping review. BMC Health Serv Res 2022; 22: 389.
3. Short SE, Mollborn S. social determinants and health behaviors: conceptual frames and empirical advances. Curr Opin Psychol 2015; 5: 78-84.
4. Yektaş A, Eser M. Evaluation of nutritional status of patients that hospitalized in general surgery clinic. Biochem Mol Biol J 2019; 5: 1-4.
5. Kesari A, Noel JY. Nutritional assessment. In: Stat Pearls. Treasure Island (FL): Stat Pearls Publishing 2023. Available from: https:// www-ncbi-nlm-nih-gov.translate.goog/books/NBK580496/? (accessed: 2023 April 10).
6. Saunders J, Smith T. Malnutrition: causes and consequences. Clin Med (Lond) 2010; 10: 624-627.
7. Monteagudo C, Dijkstra SC, Visser M. Self-perception of body weight status in older Dutch adults. J Nutr Health Aging 2015; 19: 612-618.
8. Ziylan C, Haveman-Nies A, van Dongen EJ i wsp. Dutch nutrition and care professionals’ experiences with undernutrition awareness, monitoring, and treatment among community-dwelling older adults: a qualitative study. BMC Nutr 2015; 38: 1-38.
9. Craven DL, Pelly FE, Isenring E i wsp. Barriers and enablers to malnutrition screening of community-living older adults: a content analysis of survey data by Australian dietitians. Aust J Primary Health Care 2016; 23: 196-201.
10. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2009, 110-116.
11. Tojek K, Frasz J, Szewczyk M i wsp. Assessment of the state of nutrition of patients hospitalized in the Department of General Surgery on the basis of NRS 2002 form. Pielęg Chir Angiol 2009; 3: 144-150.
12. Szczeklik A. Choroby wewnętrzne. Medycyna Praktyczna, Kraków 2005.
13. Sekuła M, Boniecka I, Paśnik K. Assessment of health behaviors, nutritional behaviors, and self-efficacy in patients with morbid obesity. Psychiatr Pol 2019; 53: 1125-1137.
14. Blackburn M, Stathi A, Keogh E i wsp. Raising the topic of weight in general practice: perspectives of GPs and primary care nurses. BMJ Open 2015; 5: e008546: 1-10.
15. Piotrkowska R, Jarzynkowski P, Terech-Skóra S i wsp. Zachowania zdrowotne pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów leczonych na oddziale ortopedii. Pielęg Pol 2020; 1: 11-16.
16. Cierzniakowska K, Westphal B, Szewczyk M i wsp. Health behaviour in group of patients with carotid arteries narrowing. Pielęg Chir Angiol 2011; 5: 211-217.
17. Grochowska A, Zając P, Bodys-Cupak i wsp. Zachowania zdrowotne pacjentów z POCHP. Pol Prz Nauk Zdr 2019; 1: 44-50.
18. Albuquerque D, Nóbrega C, Manco L i wsp. The contribution of genetics and environment to obesity. Br Med Bull 2017; 123: 159-173.
19. Ostrowska J, Sulz I, Tarantino S i wsp. Hospital malnutrition, nutritional risk factors, and elements of nutritional care in Europe: comparison of Polish results with all European countries participating in the nDay survey. Nutrients 2021; 18: 263.
20. Güzel Ş, Gürçay E, Karaca Umay E i wsp. How does nutritional status affect outcomes in patients with neurological diseases? Iran J Public Health 2020; 49: 1868-1877.
21. Miličević T, Kolčić I, Đogaš T i wsp. Nutritional status and indicators of 2-year mortality and re-hospitalizations: experience from the Internal Clinic Departments in Tertiary Hospital in Croatia. Nutrients 2020; 38: 68.
22. Batista de Lima ME, Eleuteri S. Increasing patient motivation and adherence to nutritional care: the importance to overcome psychological barriers. In: Geirsdóttir ÓG, Bell JJ (eds.). Interdisciplinary nutritional management and care for older adults. Perspectives in nursing management and care for older adults. Springer 2021, 135-146.
23. Fávaro-Moreira NC, Krausch-Hofmann S, Matthys C i wsp. Risk factors for malnutrition in older adults: a systematic review of the literature based on longitudinal data. Adv Nutr 2016; 7: 507-522.
24. Jabłońska B, Mrowiec, S. Nutritional status and its detection in patients with inflammatory bowel diseases. Nutrients 2023; 15: 1-23.
25. Balestrieri P, Ribolsi M, Guarino MPL i wsp. Nutritional aspects in inflammatory bowel diseases. Nutrients 2020; 12: 372.
26. Traub J, Reiss L, Aliwa B i wsp. Malnutrition in patients with liver cirrhosis. Nutrients 2021; 13: 540.
27. Canamares-Orbís P, García-Rayado G, Alfaro-Almajano E. Nutritional support in pancreatic diseases. Nutrients 2022; 14: 4570.
28. Bossi P, Delrio P, Mascheroni A, Zanetti M. The spectrum of malnutrition/ cachexia/sarcopenia in oncology according to different cancer types and settings: a narrative review. Nutrients 2021; 13: 1980.
29. Czapla M, Juárez-Vela R, Łokieć K i wsp. The association between nutritional status and length of hospital stay among patients with hypertension. Int J Environ Res Public Health 2022; 19: 1-13.
30. Landi F, Calvani R, Picca A i wsp. Body mass index is strongly associated with hypertension: results from the longevity check-up 7+ study. Nutrients 2018; 10: 1-12.
31. Akinyemiju T, Meng Q, Vin-Raviv N. Association between body mass index and in-hospital outcomes. Medicine 2016; 95: e4189.
32. Pérez-Martínez P, Mikhailidis DP, Athyros VG i wsp. Lifestyle recommendations for the prevention and management of metabolic syndrome: An international panel recommendation. Nutr Rev 2017; 75: 307-326.
33. Nouriyengejeh S, Seyedhoseini B, Kordestani-Moghadam P i wsp. The study of relationship between nutritional behaviors and metabolic indices: a systematic review. Adv Biomed Res 2020; 9: 66.
34. Choi Y, Lee MJ, Kang HC i wsp. Development and application of a web-based nutritional management program to improve dietary behaviors for the prevention of metabolic syndrome. Comput Inform Nurs 2014; 32(5): 232-241.
35. Al-Haifi AR, Al-Fayez MA, Al-Athari BI i wsp. Relative contribution of physical activity, sedentary behaviors, and dietary habits to the prevalence of obesity among Kuwaiti adolescents. Food Nutr Bull 2013; 34: 6-13.
36. Ghimire S, Baral BK, Pokhrel BR i wsp. Depression, malnutrition, and health-related quality of life among Nepali older patients. BMC Geriatr 2018; 18:191.
37. Deslippe AL, Soanes A, Bouchaud CC i wsp. Barriers and facilitators to diet, physical activity and lifestyle behavior intervention adherence: a qualitative systematic review of the literature. Int J Behav Nutr Phys Act 2023; 20: 1-25.
38. Karfopoulou E, Anastasiou CA, Avgeraki E i wsp. The role of social support in weight loss maintenance: Results from the MedWeight study. J. Behav Med 2016; 39: 511-518.
39. Lindsay Smith G, Banting L, Eime, R i wsp. The association between social support and physical activity in older adults: a systematic review. Int J Behav Nutr Phys Act 2017; 14: 56.
40. Bossen D, Bak M, Braam K i wsp. Online and offline behavior change techniques to promote a healthy lifestyle: a qualitative study. Int J Environ Res Public Health 2022; 19: 521.
Artykuł opublikowano w „Pielęgniarstwie Chirurgicznym i Angiologicznym” 2/2023.
