W poprzednim artykule (Niezgodności w stałych postaciach leków recepturowych) omówiono niezgodności w stałych postaciach leków, do których zalicza się mieszaniny eutektyczne, wilgotnienie (higroskopijność), adsorpcję. Tym razem przedstawione zostaną najpopularniejsze niezgodności w płynnych postaciach leków. Część z nich jest bardzo łatwa do rozpoznania ze względu na zdolność do organoleptycznego zidentyfikowania (np. wytrącenie osadu, zmiana barwy, zmiana konsystencji).
Większość niezgodności w płynnych postaciach leku zalicza się do niezgodności niedostrzegalnych organoleptycznie ze względu na fakt, iż polegają one na chemicznych przemianach, które są niewidzialne dla gołego oka. Wśród nich wyróżnia się reakcje utleniania i redukcji, hydrolizę soli oraz reakcje podwójnej wymiany. Niezgodności zostaną omówione na przykładzie konkretnych recept.
Nie mieszające się ze sobą substancje płynne
I. Rp
Oleum Ricini 15,0
Aqua pur. ad 100,0
M.f.sol.
W powyższym przypadku można zauważyć, iż są to nie mieszające się ze sobą substancje ciekłe. jeżeli w roztworze występują dwa nie mieszające się ze sobą rozpuszczalniki, to należy dodać emulgatora (np. wosku) lub zmienić rozpuszczalnik na inny. Powyższą niezgodność obserwujemy najczęściej w przypadku recept, w których obok oleju rycynowego występują również woda, etanol, glicerol, glikol propylenowy.
Rozpuszczalność substancji leczniczych
II. Rp
Acidi salicylici 2,5
Oleum Rapae ad 25,0
M.f.sol.
W recepturze istotne znaczenie ma rozpuszczalność substancji leczniczych. Określa ona maksymalną ilość substancji, jaka może przejść do określonej postaci roztworu w danych warunkach. Według Farmakopei XIII, substancja lecznicza może być:
- bardzo łatwo rozpuszczalna (1g substancji rozpuszcza się w 0,1 ml rozpuszczalnika),
- łatwo rozpuszczalna (1g substancji rozpuszcza się w 1 – 10 ml rozpuszczalnika),
- rozpuszczalna (1g substancji rozpuszcza się w 10 – 30 ml rozpuszczalnika),
- dość trudno rozpuszczalna (1g substancji rozpuszcza się w 30 – 100 ml rozpuszczalnika),
- trudno rozpuszczalna (1g substancji rozpuszcza się w 100 – 1000 ml rozpuszczalnika),
- bardzo trudno rozpuszczalna (1g substancji rozpuszcza się w 1000 – 10 000 ml rozpuszczalnika),
- praktycznie nierozpuszczalna (1g substancji rozpuszcza się w więcej niż 10 000 ml rozpuszczalnika)
w danym rozpuszczalniku. Rozpuszczalność kwasu salicylowego w oleju rzepakowym wynosi 1:70-80, a w oleju rycynowym 1:10. W powyższym przypadku mamy do czynienia z przekroczoną rozpuszczalnością. Kwas salicylowy należy rozpuścić na ciepło w oleju rycynowym i uzupełnić olejem rzepakowym do odpowiedniej masy.
Wysolenie
III. Rp
Protargoli 0,2
1,9% Sol. Ac. borici ad 10,0
M.f.gtt.
Protargol, czyli proteinian srebra, to koloidalny związek srebra, który bardzo często ulega wysoleniu w obecności innych substancji, takich jak siarczan cynku, chlorek sodu, kwas borowy, kwas solny. Mianem wysolenia nazywamy proces wydzielania się fazy rozproszonej pod wpływem innych elektrolitów. Proteinian srebra jest niezgodny z kwasem bornym. W powyższym przypadku należy zamienić rozpuszczalnik na środek izotonizujący – 1,6% roztwór azotanu (V) potasu lub 5% roztworu glukozy.
Reakcja wytrącania słabej zasady
IV. Rp
Papaverini hchlor. 0,2
Phenobarbitali natrici 0,3
Aquae ad 50,0
M.f.sol.
Niektóre substancje mogą ulegać wytrącaniu w środowisku słabych zasad. W wyniku reakcji chemicznych mogą powstawać nowe związku nieaktywne farmakologicznie lub choćby o pewnym stopniu toksyczności. Niezgodność ta jest uzależniona od:
- odczynu roztworu,
- stężenia substancji,
- rodzaju substancji leczniczych w recepcie.
W powyższym przypadku można zaobserwować reakcję wytrącania słabej zasady. Na skutek alkalizacji roztworu, dochodzi do wytrącenia chlorowodorku papaweryny. W celu uniknięcia niezgodności należy rozdzielić niezgodne składniki poprzez sporządzenie dwóch osobnych roztworów i ich połączenie.
Wytrącanie słabych zasad można zaobserwować w przypadku takich substancji jak:
- sole alkaloidów (chlorowodorek papaweryny, strychniny, siarczan atropiny),
- sole słabych zasad (fosforan kodeiny),
w obecności związków alkalizujących (np. aminolifiny, sulfogwajakolu).
Wytrącenie trudno rozpuszczalnego kwasu
V. Rp
Convallariae mai. tinct. 2,0
Phenobarbtali 1,5
Aquae pur. 10,0
Neospasmini ad 50,0
M.f.mixt.
Fenobarbital w postaci kwasowej dobrze rozpuszcza się w etanolu 96% (1:10). Pomimo obecności nalewki, dojdzie do wytrącenia trudno rozpuszczalnego kwasu (fenobarbitalu) ze względu na obecność syropu. Aby uniknąć tej niezgodności, należy zamienić formę kwasową (fenobarbital) na sól sodową (fenobarbital sodu), która jest dobrze rozpuszczalna w wodzie (1:2).
Fenobarbital sodu zawsze jest zgodny z siarczanem atropiny, chlorowodorkiem efedryny, odwarami i nalewkami. W zależności od stężenia może dawać niezgodność z bromkiem amonu, chlorkiem amonu lub fosforanem kodeiny.
Strach ma wielkie oczy
Niezgodności w recepturze mogą wydawać się skomplikowane, jednak rzeczywistość wydaje się być zupełnie inna. Kluczem do sukcesu jest posiadanie odpowiedniej wiedzy oraz zrozumienie istoty tego zagadnienia. Warto więc zagłębiać się w tajniki receptury, aby wykonywać leki recepturowe bez szkody dla pacjenta.
Autor: mgr farm. Damian Pielorz
Literatura:
- Gajewska M, Sznitowska M, red. Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji. Warszawa, Polska: Fundacja Pro Pharmacia Futura; 2019.
- Jachowicz R, red. Receptura apteczna. Sporządzanie leków jałowych i niejałowych. Warszawa, Polska: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2021.
- Sznitowska M, red. Farmacja stosowana. Technologia postaci leku. Warszawa, Polska: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2017.
- Marszał L. Receptura płynnych postaci leków. W teorii i praktyce. Warszawa, Polska: Farmapress; 2014.
- Redakcja Aptekarza Polskiego. Trudności i niezgodności recepturowe. https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/. Opublikowano 2020. Dostęp 17.05.2024.
