Nieswoiste zapalenie jelit (ang. inflammatory bowel disease, IBD) to zbiorcza nazwa dla przewlekłych chorób zapalnych przewodu pokarmowego. Ich charakterystyczną cechą są nawracające epizody zapalenia wywołane nieprawidłową odpowiedzią układu odpornościowego na mikroflorę jelitową. Choroby te obejmują przede wszystkim wrzodziejące zapalenie jelita grubego (colitis ulcerosa) oraz chorobę Crohna – dwa stany odróżniające się lokalizacją i głębokością zmian. U wielu pacjentów symptomy pojawiają się w młodym wieku, a choroba ma charakter przewlekły, co oznacza, iż nie istnieje w tej chwili terapia prowadząca do całkowitego wyleczenia. Niemniej jednak odpowiednie leczenie może wprowadzić chorobę w remisję i znacząco poprawić jakość życia.
Rodzaje nieswoistych zapaleń jelit
Nieswoiste zapalenie jelit obejmuje dwa główne schorzenia. Różnią się one lokalizacją zmian, głębokością zapalenia i przebiegiem klinicznym:
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (colitis ulcerosa) charakteryzuje się powierzchownym zapaleniem błony śluzowej jelita grubego. Zmiany zaczynają się zwykle w odbytnicy i szerzą się ciągłym pasmem w stronę proksymalną – mogą obejmować esicę, lewą stronę okrężnicy lub całe jelito grube. Wyróżnia się kilka postaci choroby: zapalenie ograniczone tylko do odbytnicy, zapalenie odbytniczo‑esicze, odmianę dystalną (obejmującą lewą połowę jelita grubego) i pancolitis, czyli zajęcie całego jelita grubego. Objawy często obejmują krwiste biegunki, bóle brzucha i nagłe parcie na stolec; część pacjentów doświadcza również pozajelitowych objawów skórnych, stawowych czy okulistycznych.
Choroba Crohna
Choroba Crohna to zapalenie o charakterze pełnościennym, które może dotyczyć dowolnego odcinka przewodu pokarmowego – od jamy ustnej aż po odbyt, choć najczęściej lokalizuje się w końcowym odcinku jelita krętego i w okrężnicy. Zmiany mają charakter nieciągły („skip lesions”), a przewlekły stan zapalny prowadzi do powstawania zwężeń, przetok i ropni. Transmuralny charakter zapalenia odróżnia chorobę Crohna od colitis ulcerosa; typowe są też objawy pozajelitowe, m.in. choroby skóry, zapalenie błony naczyniowej oka czy kamica nerkowa.
W praktyce klinicznej spotyka się również postać pośrednią – tzw. colitis indeterminata – gdy na początku nie można jednoznacznie rozróżnić choroby Crohna od colitis ulcerosa. Coraz większe znaczenie zyskują także rzadkie odmiany, takie jak mikroskopowe zapalenie jelita (limfocytarne i kolagenowe), które przebiegają z przewlekłą biegunką i wymagają badania histopatologicznego do rozpoznania.
Przyczyny i czynniki ryzyka
Etiologia nieswoistego zapalenia jelit pozostaje nie do końca wyjaśniona. Obecny stan wiedzy sugeruje, iż u osób genetycznie predysponowanych dochodzi do nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej na mikrobiotę jelitową i czynniki środowiskowe. W genomie zidentyfikowano ponad 160 wariantów genetycznych związanych z ryzykiem IBD, które wpływają m.in. na regulację odpowiedzi immunologicznej, integralność bariery śluzówkowej i kontrolę nad wzrostem bakterii w jelicie. Mutacje te same w sobie nie wywołują choroby; wystąpienie objawów wymaga współdziałania czynników zewnętrznych, które mogą inicjować lub nasilać stan zapalny.
Najważniejsze czynniki ryzyka zależne i niezależne od pacjenta można ująć w kilku punktach:
- Podłoże genetyczne i wywiad rodzinny: posiadanie krewnego pierwszego stopnia chorego na IBD znacząco zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania.
- Wiek i pochodzenie etniczne: choroba Crohna i colitis ulcerosa pojawiają się zwykle między 15. a 30. rokiem życia; drugi, mniejszy szczyt zachorowań obserwuje się po 60. roku życia. Wyższą zapadalność notuje się w krajach rozwiniętych i u osób pochodzenia żydowskiego.
- Styl życia i środowisko: palenie tytoniu podwaja ryzyko choroby Crohna, choć może nieznacznie zmniejszać nasilenie colitis ulcerosa. Dieta bogata w tłuszcze nasycone oraz stosowanie niektórych leków (np. niesteroidowych leków przeciwzapalnych, antybiotyków czy hormonalnych środków antykoncepcyjnych) wiąże się z większym ryzykiem zachorowania.
- Czynniki immunologiczne i mikrobiota: zaburzenie równowagi bakterii jelitowych lub zakażenie patogenami (np. niektóre szczepy Escherichia coli) może indukować odpowiedź zapalną.
- Stres i inne wyzwalacze: sytuacje stresowe, przyjmowanie antybiotyków czy niesteroidowych leków przeciwzapalnych oraz palenie papierosów mogą wywołać lub nasilić zaostrzenia.
Choć w tej chwili nie istnieje skuteczna metoda zapobiegania IBD, prowadzenie zdrowego trybu życia, unikanie dymu tytoniowego oraz zbilansowana dieta mogą zmniejszyć ryzyko zachorowania lub złagodzić przebieg choroby.
Objawy i diagnoza
Nieswoiste zapalenie jelit przebiega z okresami zaostrzeń i remisji. Najczęstsze objawy to ból brzucha i skurcze, przewlekła biegunka, obecność krwi w stolcu, zmęczenie i niezamierzona utrata masy ciała. Objawy pozajelitowe obejmują gorączkę, bóle stawów, zmiany skórne oraz zapalenie oczu. U kobiet choroba może nasilać dolegliwości związane z cyklem menstruacyjnym i prowadzić do niedokrwistości z niedoboru żelaza. U dzieci i młodzieży IBD może powodować opóźnienie wzrostu.
Powikłania IBD dzieli się na jelitowe i pozajelitowe. Do jelitowych należą krwotok, zwężenia, perforacje jelita, przetoki okołoodbytnicze oraz toksyczne rozdęcie okrężnicy. Choroba zwiększa również ryzyko raka jelita grubego, zwłaszcza przy długoletnim przebiegu colitis ulcerosa. Powikłania pozajelitowe obejmują osteoporozę, zakrzepicę żylną, anemię, kamicę pęcherzyka żółciowego i nerek, pierwotne stwardniające zapalenie dróg żółciowych, zapalenie stawów, zapalenie błony naczyniowej oka i dermatozy. Lista ta podkreśla konieczność stałego nadzoru lekarskiego i kompleksowego leczenia.
Rozpoznanie nieswoistego zapalenia jelit wymaga szczegółowego wywiadu oraz badań laboratoryjnych i obrazowych. Lekarz może zlecić morfologię krwi, badania stolca (np. kalprotektyna), endoskopię (kolonoskopię lub sigmoidoskopię), tomografię komputerową (CT), rezonans magnetyczny (MRI) czy kapsułkę endoskopową. Te procedury pozwalają ocenić lokalizację i rozległość zmian, pobrać wycinki do badania histopatologicznego i wykluczyć inne przyczyny dolegliwości.
Leczenie
Celem terapii nieswoistego zapalenia jelit jest indukcja remisji, utrzymanie jej oraz zapobieganie powikłaniom. Leczenie dobiera się w zależności od typu choroby, lokalizacji zmian i nasilenia objawów. Strategia postępowania bywa opisywana jako step‑up – rozpoczynanie od leków o łagodniejszym działaniu i przechodzenie do bardziej agresywnych terapii, lub step‑down – wczesne zastosowanie silnych leków u pacjentów wysokiego ryzyka. Najczęściej stosowane metody obejmują:
Terapia farmakologiczna. U pacjentów z łagodną do umiarkowanej colitis ulcerosa ograniczoną do odbytnicy podstawą leczenia są miejscowe preparaty z grupy aminosalicylanów (mesalazyna) podawane doodbytniczo, często łączone z kuracją doustną w celu indukcji i podtrzymania remisji. Przy chorobie o większym nasileniu stosuje się doustne glikokortykosteroidy lub immunomodulatory, takie jak przeciwciała monoklonalne przeciwko czynnikowi TNF (infliximab). Nawroty leczy się krótkimi cyklami steroidów; częste zaostrzenia mogą wymagać włączenia leków biologicznych lub immunosupresyjnych na stałe.
W leczeniu choroby Crohna stosuje się podobne grupy leków. Przy zajęciu jelita krętego i kątnicy leczeniem pierwszego rzutu jest mesalazyna, którą można łączyć z budesonidem – steroidem o silnym efekcie pierwszego przejścia i mniejszych działaniach ogólnoustrojowych. U osób z rozległym lub przetokowym zajęciem jelita niezbędne są systemowe steroidy (prednizon) i immunomodulatory, np. 6-merkaptopuryna, azatiopryna czy metotreksat. Biologiczne leki przeciwko TNF wprowadza się u pacjentów z umiarkowaną lub ciężką chorobą, zwłaszcza gdy sterydy są nieskuteczne albo nie można ich odstawić. Przed włączeniem terapii biologicznej przeprowadza się test w kierunku utajonej gruźlicy.
Interwencje chirurgiczne. Około 25% pacjentów z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego wymaga usunięcia całego jelita grubego z zespoleniem jelita krętego do odbytu (proktokolektomia z zespoleniem jelito‑odbytniczym) z powodu nieskuteczności leczenia zachowawczego lub powikłań. W chorobie Crohna zabiegi chirurgiczne wykonuje się najczęściej z powodu przetok, ropni i zwężeń; obejmują one resekcje zajętych odcinków jelita, poszerzanie zwężeń lub wyłonienie stomii. Trzeba jednak pamiętać, iż operacja nie leczy przyczyny choroby, dlatego nawroty zapalenia mogą się pojawiać w innych miejscach przewodu pokarmowego.
Leczenie wspomagające. W zależności od objawów lekarz może zalecić antybiotyki (np. przy infekcji związanej z przetoką), leki przeciwbiegunkowe, probiotyki, suplementy żelaza, witaminy i preparaty wapniowe. Długotrwałe stosowanie steroidów wymaga monitorowania gęstości mineralnej kości i włączenia suplementacji wapnia oraz bifosfonianów w celu zapobiegania osteoporozie. istotną rolę odgrywa również rehabilitacja jelitowa i kooperacja dietetyka oraz psychologa.
Dieta i styl życia. Choć nie ma dowodów na to, iż określona dieta może wyleczyć IBD, modyfikacja jadłospisu i nawyków może łagodzić objawy, redukować nawroty i wspierać remisję. Zaleca się:
- prowadzenie dzienniczka żywieniowego, aby wychwycić produkty nasilające objawy;
- ograniczenie spożycia nabiału oraz tłuszczów nasyconych i trans;
- unikanie ostrych przypraw, kofeiny i alkoholu;
- ograniczenie błonnika przy zwężeniu jelita oraz spożywanie małych, częstych posiłków;
- picie dużej ilości wody oraz suplementację witaminowo‑mineralną w przypadku niedoborów;
- naukę technik redukcji stresu, takich jak regularna aktywność fizyczna, medytacja czy ćwiczenia oddechowe;
- bezwzględne zaprzestanie palenia tytoniu, które zwiększa ryzyko choroby Crohna i nasila jej przebieg.
Ponadto osoby z IBD powinny dbać o wsparcie emocjonalne. Utrzymujący się stan zapalny i konieczność ciągłego leczenia mogą prowadzić do depresji i lęku. Rozmowa z psychologiem, udział w grupach wsparcia oraz otoczenie się zrozumieniem rodziny i znajomych pomagają radzić sobie z obciążeniem psychicznym choroby.
Życie z IBD i rokowanie
Nieswoiste zapalenie jelit jest schorzeniem przewlekłym, które wymaga systematycznej kontroli medycznej i długoterminowej współpracy z zespołem specjalistów. Regularne wizyty, choćby w okresie remisji, pozwalają monitorować aktywność choroby, modyfikować leczenie i wczesne wykrywać powikłania. W IBD rekomenduje się profilaktyczne kolonoskopie co 1–2 lata u pacjentów z długotrwałą colitis ulcerosa, ze względu na zwiększone ryzyko raka jelita grubego.
Dzięki postępowi w terapii około 55% osób z chorobą Crohna jest w remisji w każdym roku, 15% doświadcza łagodnych objawów, a 30% ciężkich zaostrzeń. W przypadku colitis ulcerosa odsetek pacjentów w remisji wynosi około 48%, a kolejnych 30% ma łagodne objawy. Śmiertelność związana bezpośrednio z IBD jest niska; choroba nie skraca istotnie oczekiwanej długości życia, zwłaszcza przy łagodnym przebiegu. Niemniej nieleczone lub ciężkie postaci mogą prowadzić do poważnych powikłań chirurgicznych i zwiększonej zachorowalności na nowotwory. Ważne jest również systematyczne badanie gęstości kości, profilaktyka zakrzepicy oraz monitorowanie stanu psychicznego pacjentów.
Ze względu na brak jednoznacznej przyczyny nieswoistego zapalenia jelit niemożliwe jest całkowite zapobieganie chorobie. Istnieją jednak czynniki modyfikowalne, które mogą zmniejszyć ryzyko lub złagodzić przebieg choroby: rezygnacja z palenia tytoniu, utrzymanie prawidłowej masy ciała, regularna aktywność fizyczna, zdrowa dieta oraz unikanie nadmiernego stresu. Wczesna konsultacja lekarska w przypadku przedłużającej się biegunki, krwi w stolcu lub znacznego spadku wagi jest kluczowa dla postawienia szybkiej diagnozy i rozpoczęcia leczenia.
Podsumowując, nieswoiste zapalenie jelit to złożona grupa chorób, która wymaga interdyscyplinarnego podejścia obejmującego farmakoterapię, interwencje chirurgiczne, wsparcie dietetyczne i psychologiczne oraz aktywny udział samego pacjenta w monitorowaniu swojego zdrowia. Mimo braku możliwości całkowitego wyleczenia, większość osób dzięki odpowiedniej opiece może prowadzić satysfakcjonujące życie i utrzymywać długotrwałą remisję choroby.
tm, zdjęcie OpenAI
