Markery nowotworowe z krwi to substancje (najczęściej białka) wytwarzane przez komórki nowotworowe lub przez organizm w odpowiedzi na rozwój nowotworu. Ich poziom można oznaczyć we krwi, co pomaga w diagnostyce, monitorowaniu leczenia oraz wykrywaniu wznowy choroby nowotworowej. Nie każdy podwyższony marker oznacza raka, dlatego interpretacja wyników wymaga profesjonalnej oceny lekarskiej.
Definicja i rodzaje markerów nowotworowych
Markery nowotworowe z krwi to substancje biologiczne, których obecność lub zwiększone stężenie może wskazywać na obecność nowotworu w organizmie. Większość z nich to białka produkowane przez komórki nowotworowe lub przez organizm w odpowiedzi na rozwój choroby. Można je wykryć w badaniach laboratoryjnych krwi, a czasem również w innych płynach ustrojowych czy tkankach. W prostych słowach – to sygnały ostrzegawcze, które pomagają lekarzom zlokalizować problem.
Markery nowotworowe dzielą się na kilka kategorii. Najczęściej oznaczane markery nowotworowe to:
- PSA (antygen swoisty stercza) – najpopularniejszy marker raka prostaty, który może wzrastać również przy łagodnym przeroście lub zapaleniu gruczołu;
- CEA (antygen karcynoembrionalny) – podnosi się w rakach jelita grubego, trzustki, żołądka i płuca; niestety rośnie też u palaczy i w chorobach zapalnych;
- CA-125 – kojarzony głównie z rakiem jajnika, ale wzrasta również przy endometriozie, mięśniakach macicy czy choćby w ciąży;
- AFP (alfa-fetoproteina) – marker raka wątroby i niektórych nowotworów jąder; może też rosnąć w przewlekłych zapaleniach wątroby;
- CA 19-9 – marker raka trzustki i dróg żółciowych; podwyższony u większości chorych z rakiem trzustki, ale może wzrastać też przy kamicy żółciowej;
- CA 15-3 i CA 27.29 – markery używane głównie w monitorowaniu raka piersi;
- Kalcytonina – bardzo wysoka wskazuje na raka rdzeniastego tarczycy;
- SCC (antygen raka płaskonabłonkowego) – wykorzystywany w diagnostyce raków płaskonabłonkowych.
Nie wszystkie nowotwory mają znane i skuteczne markery. Przykładowo, nie ma dobrego markera dla wczesnego raka płuca, raka nerki czy mózgu. Co więcej, choćby jeżeli marker istnieje, nie każdy pacjent z danym typem nowotworu będzie go wytwarzał. CEA podwyższa się tylko u około 70-80% chorych na raka jelita grubego, a w przypadku wczesnych, małych guzów – tylko u około 25% pacjentów. Oznacza to, iż prawidłowy poziom markera nie wyklucza całkowicie obecności nowotworu.
Kiedy zleca się badanie?
Jak często robić badanie na markery nowotworowe i czy warto badać je „profilaktycznie”? Wizja, iż zrobimy sobie co roku pakiet testów z krwi i „wyłapiemy raka w zarodku” jest kusząca, ale niestety badanie markerów u osób zdrowych, bez objawów, nie jest zalecane. Markery mogą być podwyższone z wielu nienowotworowych przyczyn.
Markery nowotworowe z krwi najczęściej wykonuje się w następujących sytuacjach:
- Przy podejrzeniu konkretnego nowotworu – jako element diagnostyki, gdy inne badania (np. USG, tomografia) sugerują możliwą chorobę nowotworową. Przykładowo, gdy u kobiety w USG widać podejrzaną torbiel jajnika, oznacza się CA-125. Bardzo wysokie wartości zwiększają prawdopodobieństwo, iż to rak jajnika.
- Przed rozpoczęciem leczenia nowotworu – gdy diagnoza jest już potwierdzona (np. histopatologicznie po biopsji), oznacza się odpowiedni marker, aby ustalić wartość wyjściową, która będzie punktem odniesienia w późniejszym monitorowaniu. jeżeli marker jest podwyższony przed leczeniem, po skutecznej terapii powinien spaść do normy.
- W trakcie leczenia onkologicznego – aby ocenić skuteczność terapii. Spadek poziomu markera sugeruje, iż leczenie zmniejsza masę nowotworu. Wzrost lub brak zmian może wskazywać na oporność guza na stosowane leki, co pomaga lekarzom w decyzji o ewentualnej zmianie schematu leczenia.
- Po zakończonym leczeniu – regularne badanie pomaga wykryć ewentualny nawrót, zanim pojawią się objawy kliniczne. W wielu nowotworach (jelita grubego, jajnika, jądra, tarczycy, prostaty) zaleca się okresowe badanie markerów przez kilka lat po terapii.
- U osób z grup wysokiego ryzyka – w pewnych sytuacjach marker bywa proponowany u osób, które nie mają objawów, ale mają znacząco podwyższone ryzyko danego nowotworu. Przykładowo, u pacjentów z marskością wątroby zaleca się regularne badanie AFP i USG wątroby co 6 miesięcy ze względu na wysokie ryzyko rozwoju raka wątrobowokomórkowego.
Normy markerów nowotworowych
Interpretacja wyników badań markerów nowotworowych to złożony proces wymagający odniesienia do wartości referencyjnych (norm) oraz uwzględnienia indywidualnej sytuacji pacjenta. Przekroczenie normy nie zawsze oznacza chorobę nowotworową, a wartość w normie nie daje 100% pewności braku nowotworu.
Normy markerów nowotworowych mogą różnić się w zależności od laboratorium, płci, wieku czy nałogów pacjenta. Przykładowo, CEA ma wyższą normę u osób palących papierosy niż u niepalących. PSA rośnie fizjologicznie z wiekiem, dlatego u starszych mężczyzn akceptuje się nieco wyższe wartości. Ważna jest również skala podwyższenia – lekko podwyższony marker to często efekt łagodnych schorzeń, podczas gdy bardzo wysokie wartości silniej sugerują proces nowotworowy.
Tabela referencyjna norm markerów nowotworowych
| PSA | Prostata | <4 ng/ml | 70-80% | 60-70% | U mężczyzn >50 r.ż. norma <4,0 ng/ml; 4-10 ng/ml – „szara strefa”; >10 ng/ml – wysokie podejrzenie raka |
| CEA | Jelito grube | <5 ng/ml | 70-80% | 50% | U palaczy norma wyższa (do 10 ng/ml); używany głównie do monitorowania leczenia |
| CA-125 | Jajnik | <35 U/ml | 80% (zaawansowany) | 60-70% | Rośnie w endometriozie, miesiączce, ciąży; wartości >1000 U/ml silnie sugerują nowotwór |
| AFP | Wątroba, jądra | <10 ng/ml | 60-80% | 70-90% | >400 ng/ml sugeruje nowotwór wątroby; wartości 10-400 ng/ml mogą wystąpić w marskości |
| CA 19-9 | Trzustka, drogi żółciowe | <37 U/ml | 70-80% | 80-90% | Rośnie w chorobach dróg żółciowych; może być bardzo wysokie przy żółtaczce mechanicznej |
| CA 15-3 | Pierś | <30 U/ml | 60-70% | 80-90% | Głównie do monitorowania leczenia, a nie do wczesnej diagnostyki |
| beta-hCG | Jądra, kosmówka | <5 mIU/ml | 60% | 90% | U kobiet w ciąży norma inna; u mężczyzn każda wykrywalna wartość jest podejrzana |
| LDH | Chłoniaki, czerniak | 135-225 U/l | 40-60% | 40% | Bardzo nieswoisty, rośnie przy wielu chorobach nienowotworowych |
Dla adekwatnej interpretacji wyników markerów nowotworowych kluczowa jest znajomość czynników mogących wpływać na ich poziom bez związku z nowotworem. Oto kilka przykładów:
- PSA może być podwyższone przy łagodnym przeroście prostaty (BPH), zapaleniu prostaty, po ejakulacji, intensywnym wysiłku fizycznym czy jeździe na rowerze.
- CA-125 wzrasta przy endometriozie, mięśniakach macicy, w trakcie miesiączki, w ciąży, a także przy wszelkich stanach zapalnych otrzewnej czy płuc.
- AFP jest podwyższone w ostrym i przewlekłym wirusowym zapaleniu wątroby, marskości oraz niektórych chorobach ciąży.
- CEA rośnie u palaczy tytoniu, przy marskości wątroby, chorobach zapalnych jelit czy płuc.
Z tego względu markery nowotworowe normy należy zawsze interpretować w kontekście całościowego obrazu klinicznego pacjenta, uwzględniając wywiad, objawy oraz wyniki innych badań diagnostycznych.
Przyszłość diagnostyki: płynna biopsja
Najnowsze badania w dziedzinie diagnostyki onkologicznej koncentrują się na tzw. płynnej biopsji, która może zrewolucjonizować wczesne wykrywanie nowotworów. W przeciwieństwie do tradycyjnych markerów nowotworowych z krwi, które są głównie białkami, płynna biopsja bada materiał genetyczny pochodzący bezpośrednio z komórek nowotworowych, który krąży we krwi pacjenta.
Mechanizm działania płynnej biopsji jest fascynujący – opiera się na wykrywaniu tzw. krążącego wolnego DNA nowotworowego (cfDNA). Komórki nowotworowe, obumierając, uwalniają fragmenty swojego DNA do krwiobiegu. Nowoczesne technologie sekwencjonowania potrafią wykryć te fragmenty i zidentyfikować w nich mutacje charakterystyczne dla różnych typów nowotworów. Co więcej, najnowsze testy analizują również wzorce metylacji DNA (modyfikacje epigenetyczne), które są specyficzne dla różnych typów tkanek i ich zmiany nowotworowe.
Przełomowe badania w tej dziedzinie prowadzi firma Grail, która opracowała test Galleri – panel wykrywający jednocześnie sygnały kilkudziesięciu różnych nowotworów z jednej próbki krwi (Schrag, D., et al. 2023). Według badań opublikowanych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), testy oparte na płynnej biopsji mogą wykrywać wczesne stadia nowotworów, dla których w tej chwili nie ma skutecznych markerów, jak rak trzustki czy niektóre typy raka płuca.
Kolejną zaletą płynnej biopsji jest jej mniejsza inwazyjność w porównaniu z tradycyjną biopsją tkankową. Zamiast pobierać wycinek guza – co bywa bolesne, ryzykowne i nie zawsze możliwe – wystarczy prosta próbka krwi. Umożliwia to również częstsze kontrole i lepsze monitorowanie efektów leczenia czy ewentualnej wznowy choroby.
Najczęstsze pytania (FAQ)
Jak często robić markery nowotworowe po leczeniu?
Częstotliwość kontroli markerów nowotworowych po zakończonym leczeniu zależy od typu nowotworu, stadium zaawansowania w momencie rozpoznania, zastosowanego leczenia oraz zaleceń lekarza prowadzącego. Najczęściej badania wykonuje się co 3-6 miesięcy przez pierwsze 2-3 lata, następnie co 6-12 miesięcy przez kolejne 2 lata, a później raz w roku. Zależy to oczywiście od rodzaju nowotworu. Przykładowo, rak jelita grubego powinien być monitorowany przez 5 lat po operacji, a przypadku w raka piersi kontrola markerów (CA 15-3) po leczeniu nie jest rutynowo zalecana, ponieważ badania wykazały, iż wczesne wykrycie nawrotu dzięki markera nie zwiększa szans na przeżycie.
Czy lekarz rodzinny może dać skierowanie na markery nowotworowe?
Tak, lekarz rodzinny (POZ) może wystawić skierowanie na badanie markerów nowotworowych w ramach diagnostyki. jeżeli masz konkretne objawy budzące niepokój, czynniki ryzyka lub obciążenie rodzinne nowotworami, Twój lekarz POZ może rozważyć zlecenie odpowiednich testów. W praktyce wygląda to tak, iż lekarz rodzinny najczęściej zleca podstawowe badania diagnostyczne (morfologia, biochemia, badania obrazowe), a w przypadku nieprawidłowych wyników lub utrzymujących się objawów może rozszerzyć diagnostykę o markery nowotworowe.
Sensowne jest badanie ukierunkowane, czyli oznaczanie markerów typowych dla konkretnego podejrzewanego nowotworu, a nie wykonywanie całego pakietu „na wszelki wypadek”. Refundacja badań markerów nowotworowych przez NFZ jest możliwa na podstawie skierowania od lekarza POZ, jednak wymaga uzasadnienia medycznego.
Jeśli martwisz się o ryzyko nowotworu, omów swoje obawy z lekarzem rodzinnym. Wspólnie możecie ustalić odpowiedni plan badań profilaktycznych dopasowany do Twojego wieku, płci, stylu życia i obciążeń rodzinnych.
Jakie markery nowotworowe warto zrobić profilaktycznie?
Rutynowe badanie wszystkich markerów nowotworowych u osób bez objawów nie jest zalecane. Skrining z użyciem markerów nowotworowych ma ograniczoną wartość ze względu na ich niewystarczającą czułość i swoistość w wykrywaniu wczesnych stadiów nowotworów. Nie udowodniono korzyści z ich rutynowego oznaczania u osób bez objawów. Badania te mogą generować fałszywe alarmy (wyniki fałszywie dodatnie), prowadzące do niepotrzebnego stresu, kosztów i inwazyjnej diagnostyki. Z drugiej strony, prawidłowy wynik markera może dawać fałszywe poczucie bezpieczeństwa, podczas gdy wczesny nowotwór może rozwijać się bez podwyższenia markera.
Zamiast koncentrować się na markerach, lepiej skorzystać z potwierdzonych naukowo metod profilaktyki przeciwnowotworowej:
- Regularne badania cytologiczne i testy HPV dla kobiet (rak szyjki macicy)
- Mammografia co 1-2 lata dla kobiet po 45-50 roku życia (rak piersi)
- Kolonoskopia co 10 lat od 50 roku życia (rak jelita grubego)
- Niskodawkowa tomografia komputerowa płuc u wieloletnich palaczy (rak płuca)
- Regularne samobadanie skóry, piersi i jąder
Markery nowotworowe – ile czeka się na wynik?
Na wyniki badań markerów nowotworowych z krwi czeka się zwykle 1-3 dni roboczych w standardowych laboratoriach. W przypadku bardziej specjalistycznych markerów, czas oczekiwania może wynosić do tygodnia. W okresach zwiększonej liczby zachorowań (np. sezon grypowy) lub podczas świąt, czas ten może się wydłużyć. W sytuacjach pilnych, związanych np. z monitorowaniem zaawansowanej choroby nowotworowej, niektóre laboratoria wykonują oznaczenia w trybie CITO (pilnym), z wynikiem dostępnym tego samego dnia.
Badanie PSA – co to jest i kiedy je wykonywać?
Badanie PSA (antygen swoisty stercza) to test krwi mierzący poziom białka produkowanego wyłącznie przez komórki gruczołu krokowego (prostaty). Podwyższony poziom PSA może wskazywać na raka prostaty, ale również na łagodny przerost gruczołu (BPH), zapalenie prostaty (prostatitis) czy inne nienowotworowe schorzenia. PSA jest w tej chwili najczęściej stosowanym markerem nowotworowym w badaniach przesiewowych.
Norma PSA zależy od wieku pacjenta i zwykle wynosi:
- Poniżej 50 roku życia: <2,5 ng/ml
- 50-60 lat: <3,5 ng/ml
- 60-70 lat: <4,5 ng/ml
- Powyżej 70 lat: <6,5 ng/ml
Istnieje tzw. „szara strefa” (najczęściej wartości 4-10 ng/ml), gdzie PSA może być podwyższone zarówno z powodu raka, jak i łagodnych schorzeń. W takich przypadkach pomocne są dodatkowe parametry, jak indeks wolnego PSA (relacja pomiędzy wolnym a całkowitym PSA) czy nowsze markery jak PHI (Prostate Health Index).
Jeśli PSA jest podwyższone, nie oznacza to automatycznie raka prostaty. Lekarz zwykle zaleca powtórzenie badania, ocenę dynamiki zmian i ewentualne dodatkowe badania (USG przezodbytnicze, rezonans magnetyczny) przed podjęciem decyzji o biopsji. Coraz częściej stosuje się podejście „active surveillance” (aktywnej obserwacji) – u mężczyzn z wykrytym małym rakiem prostaty o niskiej agresywności czasem tylko się obserwuje (regularne PSA, badania obrazowe, powtórne biopsje), nie lecząc od razu, co minimalizuje ryzyko niepotrzebnego leczenia.
tm, fot. Ivan Samkov, Pexels
Bibliografia
Schrag, D., Beer, T. M., McDonnell, C. H., 3rd, Nadauld, L., Dilaveri, C. A., Reid, R., Marinac, C. R., Chung, K. C., Lopatin, M., Fung, E. T., & Klein, E. A. (2023). Blood-based tests for multicancer early detection (PATHFINDER): a prospective cohort study. Lancet (London, England), 402(10409), 1251–1260. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(23)01700-2
World Health Organization, Cancer. https://www.who.int/health-topics/cancer#tab=tab_1
O autorze
dr n. med. Jan Pielak, specjalista od chorób wewnętrznych.
Artykuł ma charakter informacyjny i nie zastępuje konsultacji lekarskiej. W przypadku niepokojących objawów zawsze skontaktuj się z lekarzem.
