Estrogen kojarzy się przede wszystkim z gospodarką hormonalną kobiet, ale u mężczyzn także odgrywa kluczową rolę. Najważniejszą formą estrogenu w męskim organizmie jest estradiol. Powstaje on głównie w wyniku aromatyzacji testosteronu, czyli enzymatycznego przekształcania części androgenów w estrogeny w tkance tłuszczowej, jądrach i ośrodkowym układzie nerwowym. U zdrowego mężczyzny estradiol współdziała z testosteronem, tworząc stabilny układ regulujący wiele procesów metabolicznych.
Estrogen wpływa na mineralizację kości, metabolizm lipidów, wrażliwość tkanek na insulinę, funkcje śródbłonka naczyniowego, gospodarkę zapalną oraz funkcje seksualne. Bierze udział w regulacji libido, pośrednio wpływa na erekcję i jakość nasienia. W badaniach obserwacyjnych wykazano, iż skrajnie niskie stężenia estradiolu u mężczyzn wiążą się ze zwiększonym ryzykiem osteoporozy i złamań, a nieprawidłowo wysokie stężenia korelują z zaburzeniami metabolicznymi i sercowo-naczyniowymi.
Kluczowe znaczenie ma równowaga między testosteronem a estradiolem. U części pacjentów, zwłaszcza z nadwagą i otyłością trzewną, dochodzi do zwiększonej aktywności aromatazy i nadmiernego przekształcania testosteronu w estrogeny. Z czasem może to prowadzić do sytuacji, w której poziom testosteronu jest względnie niski, a estradiol podwyższony, co klinicznie przekłada się na zaburzenia funkcji seksualnych, zmiany sylwetki i pogorszenie samopoczucia.
Najczęstsze objawy zaburzeń stężenia estrogenu u mężczyzn
Zarówno nadmiar, jak i niedobór estradiolu mogą rozwijać się skrycie. Objawy narastają stopniowo, przez co często są błędnie przypisywane jedynie wiekowi lub przewlekłemu stresowi. Do typowych symptomów, które warto omówić z lekarzem, należą:
- spadek libido oraz zaburzenia erekcji, często współistniejące z obniżonym nastrojem i poczuciem mniejszej atrakcyjności,
- przyrost tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha i klatki piersiowej, czasem z rozwojem ginekomastii,
- zatrzymywanie wody w organizmie, uczucie obrzęków, wrażenie ciężkości kończyn,
- wahania nastroju, drażliwość, gorsza tolerancja sytuacji stresowych, większa labilność emocjonalna,
- przewlekłe zmęczenie, zmniejszona wydolność wysiłkowa, subiektywne poczucie mniejszej sprawności psychofizycznej,
- obniżenie gęstości mineralnej kości, niekiedy manifestujące się bólami pleców lub złamaniami niskoenergetycznymi przy długo trwających zaburzeniach.
Lista objawów jest niespecyficzna, ponieważ podobny obraz kliniczny mogą dawać zaburzenia testosteronu, choroby tarczycy, depresja, przewlekłe choroby ogólnoustrojowe czy działania niepożądane niektórych leków. Z tego powodu rozpoznanie zaburzeń estrogenu powinno zawsze opierać się na połączeniu obrazu klinicznego z wynikami badań laboratoryjnych, a nie jedynie na subiektywnych odczuciach pacjenta.
Przyczyny rozchwiania równowagi estrogenowo-androgenowej
Najczęściej u mężczyzn nie obserwuje się izolowanych zaburzeń estrogenu, ale całościowe zaburzenia osi podwzgórze-przysadka-gonady. Do najważniejszych czynników prowadzących do wzrostu stosunku estradiolu do testosteronu należą nadwaga i otyłość trzewna, niewłaściwa dieta, niska aktywność fizyczna oraz nadmierne spożycie alkoholu. Tkanka tłuszczowa trzewna jest szczególnie aktywnym miejscem aromatyzacji androgenów, co sprzyja wzrostowi poziomu estradiolu i obniżeniu stężenia wolnego testosteronu.
Znaczenie mają także zaburzenia funkcji wątroby, ponieważ wątroba odpowiada za metabolizm i klirens wielu hormonów steroidowych. Przewlekłe choroby wątroby mogą prowadzić do podwyższonych stężeń estradiolu w surowicy. Dodatkowo niektóre leki (na przykład część leków kardiologicznych, psychotropowych czy stosowanych w terapii nowotworów) mogą wpływać na gospodarkę hormonalną poprzez modyfikację pracy enzymów wątrobowych, zmianę masy ciała lub bezpośrednie oddziaływanie na oś hormonalną.
Osobną grupę stanowią mężczyźni z przebytą ekspozycją na androgeny anaboliczne lub inne środki stosowane w dopingu. Po zakończeniu przyjmowania takich preparatów może dojść do głębokiego zaburzenia równowagi między androgenami i estrogenami oraz wtórnego hipogonadyzmu. W tej grupie pacjentów zaburzenia libido, ginekomastia czy zmiany sylwetki bywają szczególnie nasilone, a powrót do względnej równowagi hormonalnej wymaga często długotrwałego, kontrolowanego postępowania pod okiem specjalisty.
Diagnostyka zaburzeń estrogenu u mężczyzny
Diagnozowanie zaburzeń gospodarki estrogenowej rozpoczyna się od szczegółowego wywiadu i badania przedmiotowego. Lekarz analizuje nie tylko zgłaszane objawy, ale także masę ciała, rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, obecność ginekomastii, ciśnienie tętnicze, zaburzenia skórne oraz ogólną kondycję fizyczną. Na tej podstawie dobierany jest pakiet badań laboratoryjnych. W praktyce klinicznej standardowo ocenia się:
- profil androgenowy i estrogenowy (testosteron całkowity, czasem wolny lub obliczany, estradiol, SHBG, LH, FSH, prolaktyna),
- funkcję tarczycy (TSH, FT3, FT4) oraz wybrane parametry metaboliczne (glukoza na czczo, często także insulina, profil lipidowy, próby wątrobowe, morfologia).
Istotne jest zachowanie prawidłowych warunków pobrania próbki krwi. U większości mężczyzn zaleca się oznaczenia poranne, na czczo, w stanie względnego spokoju. Pojedynczy wynik estradiolu, zwłaszcza oznaczony metodą o ograniczonej czułości w zakresie niskich stężeń, nie powinien być podstawą do pochopnych decyzji terapeutycznych. W razie wątpliwości stosuje się powtórne oznaczenia lub bardziej czułe metody pomiarowe (np. LC-MS/MS), szczególnie w ośrodkach referencyjnych.
U pacjentów, u których poza estradiolem nieprawidłowe są również inne hormony, zwłaszcza prolaktyna oraz testosteron, przydatne jest szersze spojrzenie na całą oś podwzgórze-przysadka-gonady. Mechanizmy współdziałania tych hormonów i przykładowe scenariusze kliniczne zostały opisane w materiale edukacyjnym przygotowanym przez lekarzy Męskiej Kliniki, dostępnym pod adresem
https://meskaklinika.pl/prolaktyna-i-estradiol-u-mezczyzn/.
Postępowanie terapeutyczne – znaczenie modyfikacji stylu życia i leczenia chorób współistniejących
W leczeniu zaburzeń równowagi estrogenowo-androgenowej u mężczyzn najważniejsze znaczenie ma usunięcie lub ograniczenie przyczyny. W wielu przypadkach podstawą postępowania jest redukcja masy ciała, przede wszystkim tkanki tłuszczowej trzewnej, poprawa jakości diety, wdrożenie systematycznej aktywności fizycznej oraz ograniczenie spożycia alkoholu. Już umiarkowana, ale utrzymana w czasie redukcja masy ciała może zmniejszyć aktywność aromatazy w tkance tłuszczowej, co prowadzi do korzystnych zmian w stosunku testosteron-estradiol.
Równolegle należy zadbać o leczenie chorób współistniejących, takich jak niedoczynność tarczycy, insulinooporność czy przewlekłe choroby wątroby. W niektórych sytuacjach konieczna jest zmiana przyjmowanych leków lub korekta ich dawek, o ile wpływają one na gospodarkę hormonalną lub masę ciała. U pacjentów po dopingu anabolicznym strategie terapeutyczne dobiera się indywidualnie, często z wykorzystaniem stopniowego wygaszania niektórych preparatów i ścisłego monitorowania parametrów laboratoryjnych.
Farmakoterapia ukierunkowana bezpośrednio na gospodarkę estrogenową (np. leki hamujące aromatazę lub modulujące działanie estrogenu) jest rozważana wyłącznie w wybranych sytuacjach klinicznych i powinna być prowadzona przez lekarza z doświadczeniem w endokrynologii męskiej. Niewłaściwe, zbyt agresywne obniżanie poziomu estradiolu może prowadzić do nasilenia dolegliwości stawowych, spadku gęstości kości i pogorszenia nastroju, dlatego każda decyzja terapeutyczna wymaga ostrożnej analizy zysków i ryzyka.
Rola terapii zastępczej testosteronem (TRT) w przywracaniu równowagi hormonalnej
U części mężczyzn z zaburzeniami estrogenu stwierdza się jednocześnie klinicznie istotny niedobór testosteronu, spełniający kryteria hipogonadyzmu. W takich przypadkach, po wykluczeniu przeciwwskazań, rozważa się medyczną terapię zastępczą testosteronem. Celem TRT jest przywrócenie stężeń testosteronu do zakresu uznawanego za fizjologiczny dla danej grupy wiekowej, poprawa jakości życia, funkcji seksualnych, wydolności fizycznej i samopoczucia, przy zachowaniu bezpieczeństwa terapii.
Przed wdrożeniem TRT konieczna jest kompleksowa diagnostyka laboratoryjna oraz ocena objawów klinicznych, a także analiza chorób współistniejących i przyjmowanych leków. W praktyce obejmuje to etap kwalifikacji (wywiad, badania krwi, ocena ryzyka), omówienie możliwych korzyści i ograniczeń oraz zaplanowanie dalszego monitorowania. Zarys takiego podejścia – od wstępnego testu przesiewowego, przez badania, bezpłatną analizę wyników, aż po e-wizytę z lekarzem i dalszą opiekę – został przedstawiony w materiale dla pacjentów Męskiej Kliniki pod adresem https://meskaklinika.pl/terapia-testosteronem/.
Kiedy należy zgłosić się do specjalisty?
Do konsultacji endokrynologicznej lub andrologicznej powinny skłonić objawy utrzymujące się dłużej niż kilka miesięcy, które wpływają na codzienne funkcjonowanie: przewlekłe zmęczenie, pogorszenie libido, zaburzenia erekcji, zmiany sylwetki w kierunku otyłości brzusznej, powiększenie gruczołów piersiowych, wyraźne wahania nastroju czy nawracające bóle kostno-stawowe. Szczególną uwagę należy zwrócić na sytuacje, w których objawy te pojawiły się stosunkowo szybko, na przykład po zmianie leczenia farmakologicznego lub po okresie intensywnego przyrostu masy ciała.
Wczesna diagnostyka pozwala nie tylko złagodzić aktualne dolegliwości, ale również ograniczyć długoterminowe konsekwencje zdrowotne, takie jak spadek gęstości mineralnej kości, pogorszenie profilu sercowo-naczyniowego czy utrwalenie zaburzeń metabolicznych. Decyzja o leczeniu zawsze powinna być podejmowana wspólnie z lekarzem, po przedstawieniu pacjentowi możliwych scenariuszy i omówieniu potencjalnych korzyści oraz ryzyk.
Podsumowanie
Estrogen jest ważnym elementem męskiej gospodarki hormonalnej. Współdziała z testosteronem, wpływając na kości, metabolizm, układ sercowo-naczyniowy, funkcje seksualne i samopoczucie psychiczne. Zaburzenia równowagi między estradiolem a testosteronem często wynikają z nadwagi trzewnej, nieprawidłowej diety, braku ruchu, chorób przewlekłych lub wcześniejszej ekspozycji na androgeny anaboliczne. Objawy są nieswoiste, dlatego bez badań laboratoryjnych trudno jednoznacznie ocenić, czy u danego pacjenta problem dotyczy głównie estrogenu, testosteronu, czy całego układu hormonalnego.
W praktyce wielu mężczyzn, którzy zgłaszają się na konsultację, przyznaje, iż wcześniej długo szukali informacji w Internecie, zadając sobie pytanie jaki lekarz TRT będzie w stanie bezpiecznie poprowadzić ich przypadek i czy terapia testosteronem jest w ogóle dla nich odpowiednia. Z doświadczeń zespołu Męskiej Kliniki wynika, iż najważniejsze znaczenie ma połączenie rzetelnej diagnostyki hormonalnej, omówienia możliwych korzyści i ograniczeń oraz stałej opieki w trakcie całego procesu, tak aby decyzja o terapii testosteronem była świadoma, a leczenie dopasowane do indywidualnej sytuacji pacjenta.
Źródła informacji:
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19528961/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26908066/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279031/
materiał partnera (wp), fot. materiały partnera
