Emergentyzm to naukowy i filozoficzny paradygmat, który broni, iż wszystko, co istnieje, nie wywodzi się wyłącznie z sumy swoich elementów składowych, ale wyłania się lub powstaje w wyniku interakcji – jako całość, która jest nieredukowalna do składających się na nią części.
Dlatego zjawiska emergentne są bytami nowatorskimi i ontologicznie różnymi od elementów, z których zostały stworzone.
Przykładem zjawiska emergentnego może być ludzki umysł. W tym przypadku wynikałoby to z rozproszonej interakcji między różnymi procesami neuronowymi. Nie można tego zredukować do żadnego ze składników zaangażowanych w ten proces, ponieważ żaden z neuronów nie jest świadomy samodzielnie.
Na czym polega emergentyzm?
Właściwość nazywa się emergentną, jeżeli powstaje w wyniku interakcji innych adekwatności systemu i sama jest inna. Aby lepiej to zrozumieć, możemy przyjrzeć się rozróżnieniu między efektami wyłaniającymi się i wynikowymi dokonanego przez filozofa George’a Henry’ego Lewesa w jego Problems of Life and Mind (1875).
W takim przypadku wynikłe skutki można obliczyć, dodając lub odejmując ich przyczyny działające łącznie. Na przykład, obliczając wagę przedmiotu, możemy dodać jego części składowe.
W przeciwieństwie do tego, w ten sposób nie można obliczyć skutków wyłaniających się, ponieważ są one jakościowo nowe w porównaniu z przyczynami, z których się wyłaniają. Dla Lewesa przykładem takich efektów byłyby zjawiska psychiczne.
Tak więc zasadniczą dewizą emergentyzmu jest to, iż całość jest zawsze czymś więcej niż suma części składowych. Dlatego, gdy materia jest zjednoczona zgodnie z prawami fizyko-chemicznymi, tworzy układy, którego adekwatności są nowe i nie dają się zredukować do żadnej z adekwatności ich części składowych.
Należy zauważyć, iż emergentyzm przeciwstawia się redukcjonizmowi, który stwierdza, iż zjawiska można opisywać na podstawie innych, prostszych lub bardziej fundamentalnych zjawisk. Innymi słowy, zakłada, iż złożony system nie jest niczym więcej niż sumą jego części i iż można go zrozumieć, badając jego elementy składowe.
Umysłu ludzkiego nie można zredukować do neuronów. Neuron nie jest też w stanie samodzielnie reprezentować ludzkiego umysłu.
Przeczytaj więcej tutaj: Czym jest filozofia hellenistyczna?
Emergentyzm i jego charakterystyka
Warto wspomnieć, iż w ramach emergentyzmu istnieją różne teorie, które w większym lub mniejszym stopniu różnią się od siebie. Co więcej, koncepcja emergencji jest stosowana w tak różnych dziedzinach wiedzy, jak psychologia i termodynamika.
Dlatego trudno jest zsyntetyzować różnorodność teorii emergentystycznych i ich zastosowań. Możemy jednak zagłębić się w koncepcję emergencji i podkreślić wspólne cechy.
Naturalizm antyredukcjonistyczny
Cechą wspólną wszystkich teorii emergentnych jest połączenie naturalizmu i antyredukcjonizmu. W tym sensie są naturalistyczne, ponieważ bronią tego, iż nie ma nadprzyrodzonych lub specjalnych substancji, których nie można wyjaśnić naukowo. Z kolei są antyredukcjonistyczne, o ile zakładają, iż istnieją adekwatności wyższego poziomu, których nie można zredukować do adekwatności niższego poziomu.
Połączenie obu stanowisk jest jedną z głównych trudności emergentyzmu. I w zależności od koncepcji redukcji i substancji lub składnika naturalnego, zostanie zdefiniowana jedna lub kilka form emergentyzmu.
Istnienie poziomów mikro i makro
Emergentyzm potwierdza istnienie poziomów mikro i makro w zjawiskach świata. Uważa, iż globalna struktura lub wzorzec (poziom makro) wyłania się z lokalnych interakcji między składnikami systemu (poziom mikro).
Na przykład huragan można uznać za proces wyłaniający się, którego mikropoziom tworzą cząsteczki powietrza w ruchu. Poziom makro to spiralny wzór, który obserwujemy.
Emergentyzm a nowość i nieprzewidywalność
Zjawiska emergentne kojarzy się z nowością lub zaskoczeniem i nieprzewidywalnością ich wystąpienia, biorąc pod uwagę stan poprzedni. Jednak dla wielu emergentystów nowość czy nieprzewidywalność jest zbyt słabym kryterium definiowania emergencji. To, czy coś jest nowe lub nieprzewidywalne, wynika z relacji między obserwatorem a obserwowanym zjawiskiem.
Na przykład coś może być nowatorskie, gdy obserwuje się to po raz pierwszy, ale po zapoznaniu się ze zjawiskiem staje się przewidywalne. Co więcej, w miarę postępów badań nad naturą procesów, nieprzewidywalność przestanie być decydującym czynnikiem.
Dowiedz się więcej tutaj: Czym jest racjonalizm? Przykłady codziennego zastosowania
Emergentyzm i jego rodzaje
Jak już wspomniano, w ramach emergentyzmu istnieją różne teorie. Dlatego klasyfikacje ustalono w celu zaszufladkowania każdego z nich.
Emergentyzm słaby kontra silny
W zależności od stopnia zaawansowania zjawiska wyróżnia się emergentyzm słaby i silny:
- O słabej emergencji mówimy, gdy zakłada się, iż pewne adekwatności są identyfikowane jako emergentne przez zewnętrznego obserwatora. Można je jednak wyjaśnić adekwatnościami podstawowych składników systemu. Stanowisko to jest zgodne z redukcją, ponieważ zakłada, iż pojawienie się jest produktem obserwacji i iż zjawisko można wyjaśnić dzięki elementów, które je wytworzyły.
- Z drugiej strony silne pojawienie się odnosi się do adekwatności niezależnych od wszelkich obserwacji i posiadających własne moce przyczynowe. Oznacza to, iż wyłaniające się adekwatności nie dają się zredukować do poprzednich. Mają jednak wpływ na te same systemy, które je wytworzyły.
Emergentyzm synchroniczny kontra diachroniczny
W tym przypadku dokonane rozróżnienie odnosi się do nowości powstania:
- W synchronicznym pojawianiu się, dominującym w filozofii umysłu, zjawiska emergentne wyższego poziomu występują jednocześnie ze zjawiskami niższego poziomu, z których się wyłaniają. Na przykład stany psychiczne lub adekwatności współistnieją ze stanami, lub adekwatnościami na poziomie neuronowym. Stanowisko to jest zgodne z silnym emergentyzmem.
- W przeciwieństwie do tego, wyłanianie się diachroniczne jest wyłanianiem poziomym, które ewoluuje w czasie, a struktura, z której wyłania się nowa adekwatność, istnieje przed wyłaniającą się. Jest to charakterystyczne dla słabych teorii emergentnych, które zwykle omawiają złożone systemy, ewolucję, kosmologię, sztuczne życie itp.
Czas pozostało jedną zmienną do analizy pojawiających się zjawisk i może być synchroniczny lub nie.
Zarzuty wobec emergentyzmu
Jeden z zarzutów stawianych emergentyzmowi dotyczy tzw. zasady przyczynowego domknięcia świata fizycznego. Odnosi się to do faktu, iż każdy efekt fizyczny ma fizyczną przyczynę, która jest wystarczająca i kompletna.
Oznacza to, iż fizyka ma zasoby, aby wyjaśnić wszystkie efekty, więc nie musi uciekać się do innych nauk. Jest dość dużo dyskusji na temat powodów, dla których wierzymy w tę zasadę. Również nad tym, jaka jest jej treść, ponieważ nie jest bardzo jasne, czym adekwatnie jest „fizyczność”.
Jednak większość filozofów (i naukowców) uważa, iż ta zasada jest prawdziwa. Dlatego problem emergentysty polega na tym, iż odrzuca on taką apoteozę.
Innymi słowy, emergentyzm broni przyczynowości odgórnej: zjawiska emergentne odciskają swoje piętno na świecie fizycznym, choć należą do innego, wyższego poziomu.
Emergentyzm jest jednym z wielu paradygmatów filozoficznych i naukowych, które próbują zrozumieć naturę człowieka i otaczającego go świata. Jednak podobnie jak pozostałe pozycje badające wielkie tajemnice istnienia, ma ona swoje wady.
