Dziecko w żałobie – Jak skutecznie wspierać

Wiek dziecka a żałoba

Każde dziecko, które musi mierzyć się ze śmiercią osoby, którą kochało, cierpi z tego powodu. Jednak nie każde dziecko jest w stanie precyzyjnie nazwać to, co przeżywa oraz wyrazić to w odpowiedni sposób. To zupełnie normalne. Każdy przeżywa emocje, jednak rozpoznawanie ich, nazywanie i radzenie sobie z nimi to już sztuka, którą dziecko musi dopiero opanować. Dlatego dziecko w żałobie może reagować w bardzo różny sposób, w zależności od swojego wieku i rozwoju emocjonalnego. Co takiego może się dziać z dzieckiem?

Dziecko do dwóch lat

Dzieci w tym wieku nie znają pojęcia śmierci. Coś takiego dla nich po prostu nie istnieje. Dzieci w tym okresie życia skupione są głównie na zaspokajaniu swoich własnych potrzeb. W grę wchodzą tu potrzeby fizjologiczne – jedzenie i sen. Jednak wcale nie oznacza to, iż nie są w stanie odczuć braku opiekuna.

Dzieci potrzebują poczucia bezpieczeństwa i zerwanie tych więzi, które wykształcają z opiekunem poprzez jego śmierć, jest dla nich potężnym zaburzeniem bezpiecznej dotąd rzeczywistości.

Brak stałej relacji z opiekunem, brak odpowiedniej, spokojnej opieki – to wszystko może oddziaływać na dziecko bardzo negatywnie. Pamiętaj – takie dziecko potrafi wyczuwać emocje, dlatego choćby jeżeli śmierć jako taka nie jest konceptem im znanym, to odczuwają nie tylko stratę, ale też Twoje nerwy i ból po stracie.

Dziecko pomiędzy drugim a piątym rokiem życia

W tym wieku dziecko jeszcze nie potrafi zrozumieć konceptu śmierci i jej nieodwołalności. Nie kieruje się jeszcze dorosłą logiką. Śmierć to dla takich dzieci coś odwracalnego. Coś, co jest formą snu, podróży, przeniesienia do innego świata – wszystko to jest czymś, co może się skończyć i po pewnym czasie wszystko powróci do normy.

W tym wieku też dziecko nie umie jeszcze nazywać swoich emocji, co nie znaczy, iż ich nie odczuwa. Żal, ból, smutek, niezrozumienie, strach, poczucie niesprawiedliwości- w tym wieku reakcje dziecka na żałobę przypominają już reakcje dorosłych.

Dziecko w żałobie potrzebuje przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa. Nie można dopuścić do tego, by poczuło się osamotnione, porzucone i pozostawione samo sobie ze swoim bólem. Może się buntować i złościć na opiekuna – tego, który zmarł lub tego, który pozostał. U dziecka w żałobie w tym wieku mogą pojawić się koszmary, moczenie nocne, problemy ze snem, lęki nocne. Może pojawić się też brak apetytu czy osłabienie organizmu, co wpływa na podatność na choroby.

Dziecko pomiędzy piątym a ósmym rokiem życia

Dziecko w tym wieku wie już, czym jest śmierć. Wie, iż jest nieodwołalna. Może przeżywać choćby fascynację śmiercią i wszystkimi jej aspektami, łącznie z tymi biologicznymi. Choć dziecko rozumie już pojęcie śmierci, przez cały czas nie jest wyposażone w mechanizmy, które pozwalają mu radzić sobie z przeżywanymi emocjami.

W tym czasie ważne są spokojne rozmowy z dzieckiem. Tłumacz mu i wyjaśniaj nurtujące go kwestię. Zadbaj o to, by czuło się bezpieczne i kochane. Dziecko może się nieco wycofać, zamknąć w sobie, stać się drażliwe, nerwowe czy lękliwe – to dlatego, iż dziecko walczy z ogromnymi emocjami, z którymi nie umie sobie jeszcze radzić.

Dziecko pomiędzy ósmym a dwunastym rokiem życia

Dzieci w tym okresie życia zaczynają już poszukiwać swojej tożsamości. przez cały czas są dziećmi i przejawiają dziecinne zachowania, ale chcą uchodzić za silne i niezależne. W tym wieku dziecko może mieć problem z pokazaniem swojej bezsilności. Nikt nie lubi czuć się bezsilnym i bezradnym, a u dziecka może to powodować dużo większy bunt i sprzeciw.

Dziecko może zacząć przejawiać nadopiekuńcze zachowanie w stosunku do innych członków rodziny. Może też stać się nadmiernie kontrolujące. Może też zachowywać się buntowniczo, niewłaściwie. Te prowokacje mają jeden sens – zademonstrowanie swojej siły, której dziecko pragnie w tych trudnych chwilach.

Warto tutaj stawiać zdrowe granice, ale mieć świadomość tego, iż źródłem tych problemów jest silna tęsknota za zmarłym. W tym wieku swoje prawdziwe emocje dziecko okazuje wtedy, gdy czuje się całkowicie bezpieczne.

Nastolatek

To bardzo trudny okres dla dziecka. Nastolatek chce być odbierany jako dorosły, a ogromne, negatywne w odbiorze emocje związane ze śmiercią kogoś bliskiego łączą się z brakiem stabilności emocjonalnej spowodowanej okresem dojrzewania.

Nastolatek może reagować bardzo silnie, emocjonalnie. Może się bardziej buntować, może chcieć ukrywać swój prawdziwy stan, by uchodzić za osobę dorosłą. Nie jest jednak dorosły, dlatego należy mieć to na uwadze. Złym pomysłem jest wtłaczanie nastolatka w rolę opiekuna – najstarszej osoby, która ma zadbać o młodsze rodzeństwo czy dom. Nastolatek też musi mieć czas na to, by przetrwać własną żałobę.

Etapy żałoby

Czas trwania żałoby to kwestia bardzo indywidualna. Z przeżywaniem jej mają problem nierzadko osoby całkiem dorosłe, dlatego nic dziwnego, iż dzieci też mogą sobie z tym nie radzić. Dzieci mogą przeżywać ten okres też dłużej. Dziecko musi się uporać z własnymi emocjami, a nierzadko nie ma jeszcze wypracowanych mechanizmów, które pozwalają przepracowywać emocje w zdrowy sposób.

Każdą żałobę jednak można podzielić na określone etapy. W zdrowym przechodzeniu żałoby osoba nią dotknięta przejdzie przez te etapy i otrząśnie się z poczucia straty. Jakie to etapy?

• Szok, wstrząs, otępienie – stan osiągany bezpośrednio po dowiedzeniu się o stracie

• Zaprzeczenie – osoba w żałobie nie przyjmuje tego do wiadomości. Nie wierzy, iż to, co się stało jest prawdą. Następuje silna dezorganizacja życia i jeszcze silniejsze poczucie pustki w życiu

• Ten etap nazywany jest żałobą adekwatną. Człowiek jest smutny, rozdrażniony, przeżywa silne, skrajne emocje, walczy z poczuciem pustki, osamotnienia i brakiem poczucia bezpieczeństwa

• Ukojenie – z biegiem czasu człowiek zaczyna godzić się z otaczającą go rzeczywistością. przez cały czas czuje jeszcze smutek, żal, przez cały czas może mierzyć się z napadami bardzo silnych i negatywnych w odbiorze emocji. Z czasem stają się one jednak coraz rzadsze.

• Akceptacja – w końcu następuje pełne dostosowanie się do nowych okoliczności. Znowu pojawia się euforia życia.

W idealnej sytuacji Twoje dziecko przejdzie te wszystkie stopnie żałoby. Oczywiście, będzie potrzebowało Twojego wsparcia. Ale uda mu się przejść wszystkie etapy. Bywa jednak, iż dziecko – osoba dorosła zresztą też! – „utyka” na jakimś etapie i nie jest w stanie iść dalej. Tutaj potrzebna jest wytężona praca. Samo wsparcie, choć niezwykle ważne, może tutaj nie być wystarczające. Dlatego warto pomyśleć o udaniu się do specjalisty, który pomoże dziecku radzić sobie z żałobą.

Najczęstsze objawy żałoby

W okresie żałoby może pojawić się naprawdę wiele różnorodnych zachowań. Pamiętaj, iż choćby jeżeli wydają Ci się – i w gruncie rzeczy choćby są – niewłaściwe, dziecko nie zachowuje się tak, bo jest złośliwe. Zachowanie związane jest z poczuciem straty i tęsknotą za bliską osobą. Dziecko nie umie radzić sobie z emocjami tak dobrze, jak dorosły. Szuka więc ujścia negatywnych odczuć tak, jak potrafi. Jakie zachowania są typowe dla dzieci w żałobie?

• Uczucie pustki

• Odrętwienie

• Żal

• Szok

• Rozpacz

• Tęsknota

• Lęk

• Poczucie wstydu – obwinianie się za sprawianie kłopotów bliskiej osobie, która zmarła. Wstyd za to, co się robiło

• Poczucie winy – dzieci z natury są raczek egocentryczne i wszystko biorą bardzo do siebie. Mogą odczuwać, iż są winne śmierci bliskiej osoby, choć rzeczywistość temu przeczy

• Idealizowanie osoby zmarłej

• Bunt w stosunku do tych, którzy pozostali

• Złość kierowana do zmarłego – ktoś bliski zmarł, a więc porzucił

• Identyfikacja ze zmarłym – przejmowanie jego cech, roli w rodzinie

• Myśli samobójcze – trzeba zachować szczególną ostrożność i reagować, gdy dziecko przejawia takie myśli

• Fascynacja śmiercią

• Nadaktywność – ciągły przymus pozostawania w ruchu, byle tylko nie rozpamiętywać

• Częste powracanie do przeszłych wydarzeń

• Płacz

• Gniew

• Agresja

• Pytania o sens życia

• Reakcje somatyczne organizmu – bóle brzucha, głowy, nudności. Skumulowany stres i napięcie w organizmie, całe mnóstwo negatywnych emocji przejawia się w dolegliwościach fizycznych

Każde dziecko przeżywa żałobę inaczej. Nie zmienia to jednak faktu, iż każde dziecko potrzebuje w tym okresie wyjątkowo dobrej opieki, by czuło się kochane, bezpieczne i akceptowane.

Rozmowy o śmierci

Strata, śmierć kogoś bliskiego jest czymś, przed czym nie uda Ci się ochronić dziecka. Będzie musiało ono się z tym zmierzyć na jakimś etapie swojego życia. Dzieci nie wiedzą czym jest śmierć, nie wiedzą, co oznacza, iż jest czymś ostatecznym i nieodwracalnym. Wszystkiego muszą się dopiero nauczyć.

W naszym kręgu kulturowym śmierć i wszystko to, co z nią związane, bardzo często objęte jest swoistym tabu. O śmierci się nie myśli, o śmierci się nie rozmawia. A w pewnym momencie ona po prostu przychodzi. W takich sytuacjach dziecko jest na ten stan rzeczy zupełnie nieprzygotowane.

Jeśli dziecko walczy już z żałobą bardzo ważne jest to, by przełamać to tabu. Rozmowy o śmierci, o odejściu kogoś bliskiego, są czymś naprawdę trudnym. Jednak dziecko powinno zrozumieć, co się dzieje. Bo jeżeli zrozumie, będzie miało większą szansę, iż to wszystko w sobie przepracuje i będzie mogło na nowo odzyskać euforia życia.

Dziecko może mieć naprawdę wiele pytań w związku ze śmiercią. Może nie rozumieć, iż jest nieodwołalna i pytać „kiedy wróci mama?”. Może zadawać pytania „dlaczego ludzie chorują?”, „Czy Pan Bóg zabrał tatę za karę?”, „Dlaczego tata to zrobił?”, „Dlaczego to mama musiała umrzeć?”. To tylko kilka z wielu, naprawdę trudnych pytań. Dziecko może też pytać o przyszłość – o to, czy też umrze, o to co teraz będzie. Może zadawać też abstrakcyjne z punktu widzenia dorosłych pytania – czy zmarłemu nie jest zimno, czy zmarły ma Internet, czy babci wygodnie leży się pod ziemią, przecież tam nie ma powietrza. Nie ma jednak pytań niemądrych i błahych. Wszystko, co dotyczy śmierci jest bardzo poważne.

Dlatego tak ważne jest to, by rozmawiać z dzieckiem, tłumaczyć pewne kwestie i zachować całe mnóstwo cierpliwości. Dziecko musi czuć, iż ma wsparcie. jeżeli nie wiesz jak rozmawiać z dzieckiem o śmierci, specjalista może tutaj pomoc. Zgłoś się do psychologa lub psychoterapeuty.

Jak wspierać dziecko w żałobie?

Żałoba jest czymś bardzo trudnym i obciążającym emocjonalnie. Też cierpisz, też zmagasz się ze stratą i wszystkim tym, co z tym związane. Jednak Twoje dziecko Cię potrzebuje. Ono na Ciebie liczy, wie, iż samo sobie nie poradzi z tym, co się dzieje i potrzebuje oparcia. Musisz być dla niego. Skorzystaj z pomocy najbliższych, jeżeli sobie nie radzisz. Poszukaj specjalistycznej pomocy. Razem możecie wyjść z tego trudnego okresu w życiu. W jaki sposób warto wspierać dziecko w żałobie?

Pogrzeb i pożegnanie

Nie zawsze śmierć jest wynikiem długiej choroby. Nie zawsze dziecko ma szansę pożegnać się z rodzicem. Śmierć przychodzi też nagle i niespodziewanie. Wtedy to właśnie pogrzeb będzie dla dziecka okazją, by się pożegnać. Nie zabraniaj dziecku udziału w tym wydarzeniu. Towarzyszenie zmarłej bliskiej osobie w tej ostatniej drodze jest bardzo ważne. Dziecko podczas pogrzebu ma szansę zrozumieć co się stało, pogodzić się z tym, iż to nieodwracalne i opanować swój lęk. Ma też szansę na to, by właśnie pożegnać się z kimś bliskim.

Pamiętaj jednak – najlepiej znasz dziecko. jeżeli widzisz, iż jego stan nie pozwala na udział w pogrzebie, jeżeli dziecko nie chce brać w nim udziału, nie zmuszaj do tego. jeżeli dziecko podejmie decyzję, iż chce być uczestnikiem pogrzebu, zapewnij je, iż jeżeli poczuje się gorzej, jeżeli zmieni zdanie – nie stanie się nic złego.

Młodszemu dziecku wyjaśnij czym w ogóle jest pogrzeb i jak będzie wyglądać. Niech będzie przygotowane na kwiaty, trumnę, muzykę. jeżeli trumna będzie otwarta wyjaśnij mu, iż będzie tam zmarła osoba. Może wyglądać inaczej niż wcześniej. I jeżeli nie chce, jeżeli chce mieć ją w pamięci żywą, zdrową i wesołą – wcale nie musi podchodzić do otwartej trumny. To bardzo ważne, by dziecko zrozumiało jak najwięcej.

Pamięć o bliskiej osobie

Choć bliskiej osoby już nie ma, to przecież była. I udawanie, iż jest zupełnie inaczej, unikanie rozmów o zmarłym, to nie jest adekwatne podejście. Warto pamiętać zmarłego. Wspominać dobre chwile, zbierać rzeczy związane z osobą zmarłą. Pomaga oglądanie i tworzenie kroniki rodzinnej, czy księgi lub szkatułki pamięci, w której będą zawarte wszystkie ważne, godne zapamiętania chwile z kimś, kto zmarł.

Rozmawiaj z dzieckiem. Opowiadaj o zmarłej osobie, odpowiadaj na pytania. choćby jeżeli to są w kółko te same pytania. Pozwól dziecku lepiej rozumieć osobę, która odeszła, poznać ją i zapamiętać w najlepszy sposób.

Celebrowanie ważnych rocznic

Urodziny, dzień matki czy inny dzień poświęcony krewnemu który zmarł, wszystkie ważne rocznice w życiu zmarłego – one przez cały czas są ważne. Odwiedzajcie cmentarz podczas tych wydarzeń, rozmawiajcie o osobie, której już z wami nie ma. Pozwólcie, by przez cały czas była częścią waszej rodziny. Dla niektórych ciągłe celebrowanie urodzin zmarłego lub odwiedzanie cmentarza, na którym pochowany jest bliski członek rodziny we własne urodziny ma wymiar terapeutyczny. Dzieci w ten sposób mają szansę czuć, iż zmarła osoba ciągle jest gdzieś przy nich i czuwa nad nimi, nie popadła w zapomnienie.

Pomoc specjalisty

Wizyta u psychologa lub psychoterapeuty może pomóc przepracować żałobę i pogodzić się ze stratą. Żałoba wyzwala całe mnóstwo negatywnych emocji, często skomplikowanych i niezrozumiałych przez dziecko. Psychoterapia jest w stanie pomóc dziecku zrozumieć to, co się dzieje. Doświadczony specjalista może pomóc przejść ten okres nie tylko dziecku, ale też całej rodzinie.

Żałoba dotyka bowiem każdego członka rodziny, bez względu na jego wiek. Dezorganizuje życie, wprowadza chaos, smutek, żal, gniew, poczucie pustki, bezsilności i braku nadziei na przyszłość. Terapia rodzinna może pomóc odnaleźć się wszystkim pozostałym członkom rodziny w nowej rzeczywistości.