Działania podejmowane w ramach profilaktyki logopedycznej na drugim poziomie – profilaktyka wtórna

„Profilaktyka logopedyczna buduje wiedzę na temat diagnozowania czynności mowy, rozwijania i podtrzymywania sprawności w zachowaniach językowych, także u osób pozostających w normie biologicznej i umysłowej”

S. Grabias

Działania profilaktyczne w zakresie logopedii powinny być realizowane na trzech szczeblach tworzących razem modelowy system profilaktyczny:

a) Profilaktyki pierwotnej (pierwszorzędowej), która składa się z szeregu działań zapobiegawczych (specjalistycznych i niespecjalistycznych), zawiadamiających o potencjalnym wystąpieniu wad wymowy lub zaburzeń komunikacyjnych. Są to wszystkie działania stymulujące rozwój mowy małego dziecka, rozwijające jego umiejętności komunikacyjne oraz poszerzające zasób jego słownika. Mieszczą się tu także wszelkie działania polegające na rozpowszechnianiu wiedzy na temat logopedii, zaburzeń mowy i komunikacji.

b) Profilaktyki drugorzędowej, która związana jest z jak najwcześniejszym wykryciem wad wymowy i wdrażaniem postępowania logopedycznego.

c) Profilaktyki trzeciorzędowej, której działalność polega na pracy z pacjentami, u których już zdiagnozowano zaburzenia i należy podjąć działania prewencyjne, tak aby móc zapobiec zaburzeniom wtórnym.

W niniejszym artykule chciałabym skupić się na profilaktyce drugorzędowej, którą stanowią badania przesiewowe. Pozwalają one na wykrycie u dzieci zaburzonej mowy oraz objęcie ich adekwatną terapią logopedyczną; ponadto badania przesiewowe zapobiegają dalszym następstwom wad wymowy. Na tym etapie dziecko wraz z jego rodzicami otrzymują wsparcie emocjonalne i pomocne wskazówki dotyczące ćwiczeń w domu. Głównym i istotnym celem stosowania testów i kwestionariuszy o charakterze przesiewowym jest „wczesne wykrywanie i leczenie zaburzeń w okresie, gdy można jeszcze odwrócić proces chorobowy lub zahamować tempo jego rozwoju” (Dorota Dudzińska, Badanie przesiewowe w teorii i praktyce za B. Woynarowska).

„Logopeda pracujący w żłobku wykonuje badanie przesiewowe dzieci w wieku od około 12;0 do 2;6. W ramach takiego badania obserwuje i ocenia m.in. sposób nawiązywania kontaktu (gestykulacja, kontakt wzrokowy, mimika i inne), rozwój mowy czynnej (od pierwszych słów po początki zdań), ogólne rozumienie mowy, sprawność i budowę aparatu mowy oraz wybrane funkcje prymarne. W przedszkolach i szkołach w ramach badania przesiewowego logopeda najczęściej sprawdza artykulację, budowę i sprawność aparatu mowy (w tym wybrane funkcje prymarne jak oddychanie czy połykanie) oraz orientacyjnie rozumienie. Niekiedy badanie jest poszerzone o kontrolę słuchu fonemowego, ocenę narracji i gramatyki, lateralizację” (Dorota Dudzińska, Badanie przesiewowe w teorii i praktyce).

W kompleksowej diagnozie logopedycznej dzieci z podejrzeniem zaburzeń neurorozwojowych istotną rolę odgrywa badanie neuropsychologiczne, dlatego dla logopedy ważna jest znajomość jego zakresu. Badanie neuropsychologiczne obejmuje ocenę wybranych kompetencji oraz czynności percepcyjnych i motorycznych wpływających na rozwój różnych aspektów mowy i komunikacji. Najbardziej przydatne dla logopedów przesiewowe narzędzia diagnostyczne to:

• test dotykowy (bada czucie powierzchniowe, stosuje się go u dzieci od 10 m-ca do 3 r. ż.)
• test lustra (sprawdza dojrzałość rozwojową)
• test imienny (bada reakcję na przywołanie, słuch – można go stosować po 1 r. ż.)
• badanie gestu wskazywania palcem
• ocena wczesnej zabawy symbolicznej i tematycznej jako form komunikacyjnych

Wśród testów neuromotorycznych najważnieszymi testami są:

• próba Romberga (bada równowagę statyczną – od 4 r. ż.)
• test Fogga (wykrywa asymetrię chodu)
• test diadochokinezy (bada szybkość ruchów rąk)
• test palec-nos (wskazuje czucie głębokie – dzieci od 5 r. ż.)
• test palce kciuk (uwidacznia poziom rozwoju mowy)
• test funkcji wzrokowych (bada poziom uwagi i ostrość wzroku do bliży)

Do najczęściej wykorzystywanych testów i kwestionariuszy stosowanych w zakresie profilaktyki drugorzędowej należą:

• „Skrypt logopedyczny”, M. Kloc
• „Badanie kinestezji artykulacyjnej”, H. Duda
• „Test do badań przesiewowych mowy dla dzieci w wieku przedszkolnym”, I. Michalak-Widera, K. Węsierska
• „Kwestionariusz badania mowy”, G. Billewicz, B. Zioło
• „Logopedyczny kwestionariusz obrazkowy”, G. Krzysztoszek, M. Piszczek
• „Logopedyczny przesiew”, J. Gruba
• „Logopedyczny test dla dzieci i młodzieży”, I. Michalak-Widera
• „Afa-skala – jak badać mowę dziecka afatycznego”, A. Paluch, E. Drewniak-Wołosz, L. Mikosza

Siła oddziaływania prewencji logopedycznej jest ogromna, może wpływać na kontakty społeczne we wczesnym dzieciństwie, przebieg edukacji, nieco później kariery zawodowej – reasumując, może mieć decydujący wpływ na jakość życia wielu młodych ludzi. Praca zespołowa, podejmowana w ramach multidyscyplinarnej współpracy specjalistów różnych działów nauki, oddziałująca na dzieci i młodzież jest idealnym rozwiązaniem z punktu widzenia osób wdrażających założenia profilaktyki. Współczesna profilaktyka jest rozumiana jako oddziaływania kompleksowe (holistyczne). Profilaktyka drugorzędowa, o której mowa w artykule (m.in. testy przesiewowe) nie może zastąpić pełnej diagnozy logopedycznej, ale może być dla niej znaczącym wstępem.

Bibliografia:

B. Odowska-Szlachcic, Logopedia wieku rozwojowego, Harmonia, Gdańsk 2023

E. Banach, M. Cybulski, E. Krajewska-Kułak, Profilaktyka wad wymowy u dzieci do siódmego roku życia w:[Hygeia Public Health 2015, 50(4): 566-571],

I. Michalak-Widera, N. Moćko, Profilaktyka logopedyczna elementem skutecznej diagnozy małego pacjenta w: [Profilaktyka logopedyczna w praktyce edukacyjnej Tom 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2013, red. Bożena Witosz]

B. Woynarowska (red.) (2000), Zdrowie i szkoła, PZWL, Warszawa, s. 536 – 537.

M. Wrzos, Niemowlak u logopedy, https://instytutlogopedyczny.pl/blog/200-artykul-niemowlak-u-logopedy.html

D. Dudzińska, Badanie przesiewowe w teorii i praktyce https://strefalogopedy.pl/blog/badanie-przesiewowe-w-teorii-i-praktyce–1600.html

Autor: Karolina Pawluczyk – Czytelniczka Portalu