Po raz pierwszy o dysonansie społecznym, czyli do sprzeczności pomiędzy wyznawanymi wartościami, przekonaniami i postawami danej jednostki, a działaniem, którego faktycznie się podejmuje, pisał psycholog Leon Festinger. To uczucie nie należy do przyjemnych. Osoba, która go doświadcza doskonale zdaje sobie sprawę z tego, iż jej działania nie idą w parze z wyznawanymi wartościami. Dlatego dysonans społeczny sprawia, iż możesz odczuwać wewnętrzny konflikt. A ten z kolei może Cię doprowadzić do odczuwania całego spektrum negatywnych emocji – od lęku i niepokoju do wstydu i poczucia winy, a choćby gniewu na samego siebie. Dzieje się tak, dlatego, iż ludzka psychika dąży przede wszystkim do utrzymania wewnętrznej spójności. Twoje przekonania, wiara i działania muszą być spójne, by Twój umysł czuł się z tym dobrze. To z kolei powoduje, iż osoby doświadczające dysonansu społecznego starają się go zredukować na wiele różnych sposobów. Dysonans społeczny to zjawisko powszechne. Ma wpływ na Ciebie i innych ludzi – na to, jak postrzegasz świat i jak się zachowujesz. Poznaj to zagadnienie bliżej, by umieć rozpoznawać mechanizmy, które Tobą rządzą i nauczyć się radzić sobie z dysonansem społecznym.
Czym jest dysonans społeczny?
Dysonans poznawczy to pojęcie z psychologii społecznej. Służy do opisania niezgodności, która występuje pomiędzy przekonaniami, wierzeniami i wartościami jednostki, a rzeczywiście podejmowanymi przez nią działaniami.
Po raz pierwszy pojęcie dysonansu społecznego do psychologii wprowadził Leon Festinger w latach 50. XX wieku. Ten amerykański psycholog wychodził z założenia, iż jednostki przede wszystkim chcą zachować spójność pomiędzy swoimi postawami, przekonaniami i wartościami. jeżeli dochodzi pomiędzy nimi do konfliktu, pojawia się właśnie dysonans społeczny.
Dysonans społeczny to odczucie, które może wystąpić w najróżniejszych sytuacjach – zawsze wtedy, gdy dochodzi do działań niezgodnych z przekonaniami lub wartościami. Dobrym przykładem może tu być weganin, który podczas grilla z przyjaciółmi zaczął jeść mięso. Wtedy dochodzi do konfliktu pomiędzy jego przekonaniami i wyznawanymi wartościami – troską o dobro zwierząt, chęcią spożywania posiłków, które powstały w sposób etyczny i chęcią kultywowania ekologicznego stylu życia, a z faktycznie podejmowanymi działaniami – czyli w tym przypadku z jedzeniem mięsnych potraw.
Dysonans społeczny może zostać złagodzony – i właśnie do tego będzie dążyć osoba, która doświadcza dysonansu. Są różnorodne metody radzenia sobie z dysonansem społecznym. jeżeli chcesz go złagodzić, możesz zmienić swoje przekonania, tak, by pasowały do Twojego zachowania. Możesz też zadziałać odwrotnie i zmienić swoje zachowania, by przystawały do wyznawanych wartości. Niektórzy ludzie próbują też racjonalizować i usprawiedliwiać swoje działania, by zredukować odczuwany dysonans społeczny.
To bardzo istotny termin w psychologii społecznej. Właśnie dysonans poznawczy pozwala zrozumieć skąd biorą się działania, które stoją w sprzecznością z wyznawanymi wartościami. Większe, pełniejsze zrozumienie dysonansu społecznego może pomóc w dalszych badaniach – na przykład nad motywacją. Może pomóc też zrozumieć dlaczego zmiana przekonań, postaw czy działań wcale nie jest taka łatwa, jak mogłoby się wydawać.
Dysonans społeczny a model działania-motywacji
Zgodnie z opracowanym modelem działania-motywacji dla dysonansu społecznego można uznać, iż dysonans społeczny jest niewłaściwym stanem motywacyjnym. Wpływa on negatywnie na motywację, przez co przeszkadza danej osobie w efektywnym działaniu. Niespójność tego rodzaju wynika z braku spójności pomiędzy działaniami a wartościami. Osoba świadoma dysonansu społecznego najpewniej zaangażowana jest w myślenie, które jest ukierunkowane na konkretny cel, przez co dochodzi do zwiększenia aktywności mózgu, a konkretniej do zwiększenia aktywności w obrębie przedniej lewej kory mózgu. Naukowcy wychodzą z założenia, iż to właśnie ten proces jest odpowiedzialny za to, iż dochodzi do zmniejszenia występujących rozbieżności, które powodują właśnie dysonans społeczny.
Ludzie mają naturalną tendencję do dopasowywania i kreowania obrazu świata tak, by był zgodny z ich przekonaniami. Dlatego przede wszystkim z różnego rodzaju informacji chcą stworzyć jak najbardziej spójny obraz. A to z kolei powoduje, iż u osób doświadczających dysonansu poznawczego dochodzi do prób usprawiedliwiania swojego zachowania, szukania usprawiedliwienia wewnątrz siebie lub u określonych grup społecznych. Palacze będą wskazywać, iż palenie pomaga im nawiązywać i podtrzymywać kontakty społeczne, osoby, którym na sercu leży dobro zwierząt i sprzeciwiają się ubojowi przemysłowemu będą wskazywać na to, iż mięso jest istotną częścią spotkań społecznych lub gdyby nie zostało zjedzone, życie zwierzęcia zostałoby zmarnowane.
Model działania-motywacji wskazuje na sposób rozwiązywania tego specyficznego konfliktu. Może to być zmiana zachowania, postaw lub wartości. Wcale nie jest to łatwe zadanie, wymaga bowiem dojścia do pewnych refleksji na własny temat i albo zmiany przekonań, w które się wierzy lub do pracy nad sobą, by wyeliminować działania niepożądane, które z tymi przekonaniami stoją w sprzeczności. Jest to na tyle trudne, pracochłonne i czasochłonne, iż bardzo często ludzie wcale nie chcą tego robić. O wiele prostsze bowiem wydaje im się szukanie usprawiedliwienia swoich konkretnych działań tak, by mogli się czuć z nimi o wiele lepiej.
Od czego zależy siła dysonansu społecznego?
Siła dysonansu społecznego może być bardzo różna. Wpływa na nią bowiem wiele różnorodnych czynników, które oddziałują na odczuwanie sprzeczności pomiędzy konkretnymi przekonaniami a działaniami, których się podejmujesz. Co może wpłynąć na siłę odczuwanego przez Ciebie dysonansu społecznego?
Bardzo duże znaczenie ma wielkość sprzeczności. Im większa jest różnica pomiędzy własnymi przekonaniami a podejmowanymi działaniami, tym większa może okazać się siła odczuwanego dysonansu społecznego. Istnieją pewne przekonania, które mogą być bardzo głęboko zakorzenione w Twoim mózgu i bardzo dla Ciebie ważne. jeżeli działasz w opozycji do nich, możesz spodziewać się ogromnego dysonansu społecznego. Każdego człowieka kształtują pewne poglądy, niektóre z nich mogą być wręcz trzonem tożsamości. Postępowanie niezgodnie z nimi może doprowadzić do niezwykle silnego dysonansu społecznego.
Innym czynnikiem wpływającym na siłę dysonansu społecznego są możliwe konsekwencje działań, które stoją w sprzeczności z przekonaniami. jeżeli zdajesz sobie sprawę z tego, iż Twoje konkretne zachowanie może bardzo źle wpływać na Ciebie i Twoje otoczenie, możesz doświadczać bardziej dotkliwego dysonansu społecznego. Może do niego dojść na przykład wtedy, gdy wiesz, iż dana rzecz, na przykład papierosy, niszczy Twoje zdrowie i szkodzi Twoim dzieciom, jednak przez cały czas to robisz i próbujesz sobie ten stan racjonalizować.
Żaden człowiek nie żyje w społecznej próżni. A w każdym społeczeństwie można spotkać się ze społecznymi normami i oczekiwaniami. Od nich też może zależeć wielkość odczuwania dysonansu społecznego. jeżeli masz świadomość tego, iż Twoje działania nie są zgodne z normami społecznymi lub oczekiwaniami społecznymi ludzi, wokół których się obracasz, odczuwasz silniejszy dysonans społeczny.
Na siłę odczuwanego przez Ciebie dysonansu społecznego może wpływać też Twoja osobowość i inne indywidualne czynniki. Każdy człowiek ma inny poziom tolerancji na sprzeczności, a przy tym też inną potrzebę spójności. To też może wpływać na siłę odczuwanego dysonansu społecznego. Możesz należeć do grona bardziej wrażliwych na te kwestie osób i wtedy odczuwać większą motywację do rozwiązania problemu dysonansu. Możesz też jednak należeć do grona osób mniej wrażliwych na dysonans, a więc mniej być skłonnym do zmiany zachowań czy przekonań, a bardziej skłonny do szukania usprawiedliwienia. Na Twój poziom dysonansu społecznego może wpływać też Twoja świadomość tego, iż dochodzi do rozbieżności pomiędzy Twoimi przekonaniami a działaniami. jeżeli rozumiesz, iż postępujesz niezgodnie ze swoimi przekonaniami, jeżeli rozumiesz z czym się to wiąże i z czym jest związane, a mimo wszystko przez cały czas to robisz, Twój poziom dysonansu może być o wiele większy.
Ważny jest też Twój stopień zaangażowania emocjonalnego. jeżeli bardzo angażujesz się emocjonalnie w sytuację, której dotyczy odczuwany przez Ciebie dysonans społeczny, to jego odczuwanie może być większy. Im większe zaangażowanie emocjonalne, tym większy dysonans społeczny.
Jeśli wcale nie musisz podejmować działań niezgodnych ze swoimi przekonaniami, jeżeli istnieją alternatywne rozwiązania danej sytuacji, istnieje możliwość innego zachowania, a jednak przez cały czas działasz w określony, niezgodny z przekonaniami sposób to też może zwiększyć Twój dysonans społeczny.
Na odczuwanie dysonansu społecznego może wpływać też presja społeczna. Czasami ludzie w Twoim otoczeniu mogą naciskać na Ciebie z powodu sprzecznych działań, których się podejmujesz, możesz odczuwać dysonans społeczny w sposób bardziej dotkliwy.
Dysonans społeczny może się zwiększyć też jeżeli wcześniej już podjąłeś decyzje, które są sprzeczne z Twoimi przekonaniami. Możesz być do nich przywiązany, powtarzać je z wygody, przez co możesz mieć większy dysonans społeczny i mniejszą motywację do zmiany.
Siła dysonansu społecznego nie jest czymś mierzalnym w sposób obiektywny. To suma subiektywnych doświadczeń i może różnić się w zależności od konkretnej sytuacji.
Jak zredukować dysonans społeczny?
Dysonans społeczny nie jest uczuciem pożądanym czy odbieranym pozytywnie. Nic dziwnego zatem, iż ludzie będą w naturalny sposób dążyć do jego redukcji. W tym celu można podjąć różnorodne działania. Każdy człowiek musi znaleźć coś odpowiedniego dla siebie i jest to kwestia bardzo indywidualna. Co możesz zrobić, by zmniejszyć dysonans społeczny?
Indukcja hipokryzji
Indukcja hipokryzji to jeden z mechanizmów, który wykorzystuje się właśnie do redukcji dysonansu społecznego. Polega to na wystawianiu jednostki na sprzeczności, które występują pomiędzy wyznawanymi przez nią wartościami, jej przekonaniami, a działaniami, których się podejmuje. Gdy dana osoba jest w stanie uświadomić sobie sprzeczność, do której dochodzi, może zacząć odczuwać dysonans społeczny. Może też przez to być bardziej skłonna do tego, by zmniejszyć występujące w związku z tym napięcie.
Indukcja hipokryzji może odbywać się na wiele różnych sposobów. Jednym z nich jest dostarczenie konkretnych informacji, które pokażą sprzeczne działania. Przykładowo, osoba, która jest przekonana o tym, iż zdrowie jest bardzo ważne i należy kultywować zdrowy tryb życia – dobrze się odżywiać, ćwiczyć fizycznie, na co dzień żywi się w restauracjach typu fast food. Wskazanie tego faktu, pokazanie zawartości lodówki czy zwrócenie uwagi na rodzaj spożywanych posiłków i wybór konkretnych restauracji, może doprowadzić do pełnego uświadomienia konkretnej sprzeczności.
Istnieje też inny sposób na indukcję hipokryzji. Polega on na zachęcaniu danej osoby do tego, by wyrażać publicznie swoje przekonania. A wtedy, jeżeli działania i przekonania nie idą ze sobą w parze, może dojść właśnie do dysonansu społecznego, a ktoś, kto sobie to uświadomi może być bardziej skłonny do tego, by zmienić swoje zachowanie.
Indukcję hipokryzji wykorzystuje się, by pomóc zmniejszyć dysonans społeczny poprzez zmianę postaw i zachowań, by pojawiła się większa spójność. Ta strategia często wykorzystywana jest przez rozmaitych specjalistów, którzy promują działania prozdrowotne lub prospołeczne. Indukcja hipokryzji może być w takim razie wykorzystywana na przykład w promowaniu ekologicznego trybu życia, większej aktywności fizycznej czy pomocy zwierzętom.
Nie można jednak powiedzieć, iż indukcja hipokryzji zawsze jest skuteczna i w jej rezultacie zawsze dochodzi do zmiany zachowania. Bywa ona nieskuteczna, wszystko zależy od czynników motywacji, ale też danej społeczności czy motywacji danej osoby do zmiany.
Samousprawiedliwienie
Samousprawiedliwienie to mechanizm, który pozwala zmniejszyć dyskomfort związany z dysonansem społecznym. Korzystając z samousprawiedliwienia bowiem tworzysz sobie usprawiedliwienie, racjonalizujesz swoje działania, a w ten sposób znajdujesz wyjaśnienie swojego zachowania, co pozwala Ci na zmniejszenie Twojego wewnętrznego napięcia. Istnieją różne strategie samousprawiedliwienia. Wśród nich można wyróżnić:
- Szukanie pozytywnych aspektów Twoich działań – skupianie się na pozytywnych aspektach tego, co wynika z podejmowania sprzecznych z przekonaniami działań może pomóc poradzić sobie z dysonansem społecznym. jeżeli palisz papierosy, możesz to tłumaczyć poprzez utrzymywanie, iż to relaksuje lub pomaga w poznawaniu ludzi.
- Pomniejszanie znaczenia działań sprzecznych z przekonaniami – w tym przypadku dochodzi do zminimalizowania podejmowanych przez Ciebie sprzecznych zachowań. Możesz w tym przypadku bagatelizować konsekwencje swoich działań lub ich skutków.
- Zmiana wartości – w przypadku, gdy Twoje poglądy nie są zgodne z Twoimi działaniami, możesz porzucić swoje przekonania, by móc działać w określony sposób. Zarzucenie pewnych przekonań i wartości możesz usprawiedliwiać faktem działania na innym polu, które miałyby Ci rekompensować tę zmianę.
Samousprawiedliwienie może być pomocne w utrzymaniu spójności w Twoim systemie wartości. Może jednak doprowadzić do utrwalania sprzecznych zachowań lub kompletnej bagatelizacji konkretnych niezgodności.
Zmiana zachowań
Jedną z głównych strategii redukowania dysonansu społecznego jest właśnie zmiana zachowań. Co możesz zrobić, by tego dokonać i w ten sposób zmniejszyć odczuwany dysonans społeczny?
Na początek zidentyfikuj swoje sprzeczne działania. Zastanów się, które Twoje czyny stoją w sprzeczności z wyznawanymi przez Ciebie wartościami. Skoncentruj się na tym, co jest odpowiedzialne za odczuwany przez Ciebie dysonans społeczny. jeżeli tych działań jest więcej, możesz zacząć od tego, co powoduje największy dysonans społeczny.
Gdy już będziesz wiedzieć, które działania nie są zgodne z Twoimi przekonaniami, zastanów się, jakie działania byłyby z nimi zgodne. Z całą pewnością są takie działania, które by Cię satysfakcjonowały i nie powodowały u Ciebie uczucia dysonansu społecznego.
W następnej kolejności określ cele swojej zmiany. Pomyśl o sytuacjach, które powodują u Ciebie dysonans społeczny i wyobraź sobie, jak chciałbyś się wtedy zachować. Sprecyzuj konkretne działania, które należy podjąć, by zacząć się zachowywać właśnie w ten sposób.
Gdy już to wszystko będziesz wiedzieć, nadchodzi czas na opracowanie konkretnego planu działania. Zastanów się, co pomoże Ci wprowadzić pożądane zmiany. Określ ramy tego, jak będziesz postępował w konkretnych sytuacjach – tych, które powodowały u Ciebie wcześniej dysonans społeczny. Opracuj plan działania i trzymaj się go. Nie musisz od razu zmieniać wszystkiego, możesz zacząć od naprawdę małych kroków, by dążyć do celu.
Pamiętaj też, iż w tym wszystkim wcale nie jesteś sam. Dlatego poproś o wsparcie ludzi z Twojego otoczenia. Tych, którzy znają Twoje przekonania, wspierają je i chcą Ci pomóc w zmianie Twoich zachowań. To może być członek rodziny, bliski przyjaciel, określona grupa społeczna czy choćby wykwalifikowany terapeuta. Każdy, kto może pomóc Ci stworzyć bezpieczne środowisko pełne wsparcia może być bardzo pomocny w Twoich dążeniach do zmiany. Dzięki wsparciu innej osoby możesz mieć większą motywację do zmiany.
Działaj na zasadzie małych kroków. Mały krok wykonany w dobrą stronę to już bardzo dużo. Dla zachowania odpowiedniego poziomu motywacji możesz też regularnie monitorować swoje postępy i dokonywać oceny pod kątem tego, czy są one dla Ciebie zadowalające. Zwracaj uwagę na pozytywne aspekty Twojej zmiany i na korzyści, które się z tym wiążą.
Przede wszystkim jednak uzbrój się w cierpliwość. Nie da się zmienić zachowań z dnia na dzień. To proces, który musi potrwać, dlatego nie nastawiaj się na natychmiastowe, spektakularne wyniki, bo możesz się rozczarować. A rozczarowanie może bardzo negatywnie wpłynąć na Twój poziom motywacji.
Zmiana przekonań
Zmiana zachowań nie jest jedyną zmianą, której możesz dokonać. Zawsze możesz bowiem zredukować odczuwany przez siebie dysonans społeczny poprzez zmianę wyznawanych przekonań. Co możesz zrobić w tym przypadku?
Zastanów się, które Twoje przekonania nie stoją w parze z czynami. Skup się na tym, co najbardziej chcesz w sobie zmienić. Później zbierz informacje na ten temat. Dokształć się w dziedzinie, która powoduje u Ciebie dysonans społeczny. Szukaj nowych perspektyw i rozszerzaj swoje horyzonty. Dzięki temu będziesz mógł w końcu skonfrontować się ze swoimi sprzecznymi przekonaniami.
Duże znaczenie ma też punkt widzenia. Patrz na daną sytuację pod różnymi kątami, by lepiej zrozumieć, skąd biorą się Twoje sprzeczne przekonania. Potem przyjdzie czas na stosowną refleksję. Zastanów się nad sobą i swoimi przekonaniami. Zastanów się, dlaczego wykształciły się u Ciebie sprzeczne przekonania. Być może dojdziesz do wniosku, iż to przez normy społeczne, w których się wychowałeś, presja grupy lub też suma Twoich wcześniejszych doświadczeń. Poznaj lepiej samego siebie – skup się na swoich przeżyciach i doświadczeniach życiowych, by lepiej zrozumieć istotę swoich sprzecznych przekonań.
Gdy już wszystko dobrze przeanalizujesz przychodzi pora na przeformułowanie przekonań. jeżeli już będziesz wiedzieć, które przekonania są dla Ciebie sprzeczne i dlaczego właśnie one powodują dysonans społeczny, będziesz mógł stworzyć zupełnie nowe przekonania. Takie, które będą bardziej związane z Tobą, Twoimi celami i wartościami. Pamiętaj, iż również ten proces wymaga czasu, więc bądź cierpliwy.
Gdy już przeformułujesz własne przekonania na inne, działaj w zgodzie z nimi. jeżeli znowu będziesz postępować niezgodnie z nowymi przekonaniami, dysonans społeczny nie zniknie, może się natomiast znacząco zwiększyć.
