Czym jest szantaż emocjonalny i jak go rozpoznać?

Na co dzień stykamy się z różnymi formami manipulacji. Jedną z nich jest szantaż emocjonalny. Często stosowany jest on wobec bliskich i członków rodziny. Osoba sięgająca po szantaż emocjonalny chce zmusić drugiego człowieka do określonego zachowania, wywołując w nim poczucie winy i zobowiązania. Szantażyście da się jednak powiedzieć stop – jak?

Czym jest szantaż emocjonalny?

Szantaż emocjonalny jest formą manipulacji, która stosowana jest w celu wymuszenia na drugiej osobie pożądanego zachowania. Szantażysta, aby osiągnąć konkretną korzyść, wchodzi na ogół w rolę ofiary, wywołując u drugiej osoby poczucie winy, lęku bądź złości. Zjawisko to głównie spotykane jest w bliskich relacjach. Osoby uciekające się do tej formy manipulacji często stosują ją intencjonalne, choć nie w każdym przypadku – intuicyjnie korzystają z niej na przykład dzieci. Warto mieć na uwadze, iż szantażysta to zwykle osoba, która nie umie przyjąć odpowiedzialności za własne emocje i uczucia. Bardzo ważne jest więc to, aby zachowywać się wobec niej asertywnie i nie ulegać jej sugestiom.

Jak rozpoznać szantaż emocjonalny?

Szantaż emocjonalny da się rozpoznać, choćby jeżeli bywa subtelny. Przede wszystkim szantażysta konkretnie określa swój cel i podaje, jaka konsekwencja czeka ofiarę, jeżeli jej nie spełni („Zrezygnujesz z jutrzejszego spotkania albo powiem twojej mamie, co o niej mówiłaś”, „Jadę na wakacje – z tobą lub bez ciebie”, „Jeśli teraz wyjdziesz, to nie licz, iż zostanę w tym mieszkaniu”). jeżeli próbuje ona stawiać opór lub negocjować, manipulator zaczyna wywierać na niej presję. Może na przykład sugerować ofierze, iż jest irracjonalna albo głupia. Robi to, ponieważ chce, aby straciła ona zdrową perspektywę i zaczęła mieć wątpliwości co do swoich odczuć. Na ogół szantażysta dąży do tego, aby druga osoba poczuła się odpowiedzialna za daną sytuację lub miała przekonanie, iż zachowuje się egoistycznie. Manipulator ignoruje wszelkie próby dialogu, nie bierze pod uwagę uczuć drugiego człowieka ani odpowiedzialności za swoje zachowanie.

Szantaż emocjonalny często występuje w związkach. Choć może nie być oczywisty dla ofiary, łatwo zidentyfikować go mogą osoby z zewnątrz. Najczęstsze symptomy to:

• jeden z partnerów często przeprasza drugiego za rzeczy, za które nie jest zupełnie odpowiedzialny,
• szantażysta nalega na spełnienie swoich pomysłów lub potrzeb, choćby jeżeli jest to raniące dla partnera,
• jedna osoba wydaje się być uległa i niepewna siebie, a druga dominująca i wywierająca presję.

Kto jest podatny na szantaż emocjonalny?

Osoby, które padają ofiarą szantażysty, czują się zwykle niepewnie, zwłaszcza jeżeli chodzi o ich własne potrzeby. Na ogół przejawiają one następujące cechy:

• ugodowość, czyli unikanie konfliktów i dążenie do uzyskania aprobaty ze strony innych,
• wysoka empatia oraz skłonność do współczucia innym,
• częste poczuwanie się do winy, choćby jeżeli nie jest to racjonalne,
• szukanie akceptacji ze strony innych,
• silne poczucie odpowiedzialności,
• lęk przed porzuceniem,
• lęk przed złością,
• niskie poczucie własnej wartości,
• trudność w samodzielnym podejmowaniu decyzji,
• brak asertywnych zachowań.

Skutki szantażu emocjonalnego

Osoba, która długotrwale poddawana jest szantażowi emocjonalnemu, zaczyna borykać się z wieloma trudności. Sytuacja przede wszystkim odbija się na jej poczuciu integralności oraz samoocenie. Zaczyna ona tracić racjonalny osąd, nie wie, czy ma wierzyć sobie, czy może jednak szantażyście. Często czuje się ona bardzo samotna. Może doskwierać jej bezradność, lęk, złość czy zawstydzenie. Na ogół towarzyszy jej silne poczucie zobowiązania i winy, a ponieważ zmusza się do określonych czynności, zaczyna także być sfrustrowana i nieszczęśliwa. Wiele osób, które były poddawane długotrwałemu szantażowi emocjonalnemu, boryka się później z zaburzeniami depresyjnymi i lękowymi.

Rodzaje szantażystów

Susan Forward i Donna Frazier opisały cztery typy szantażystów. Każdy z nich wykorzystuje inne techniki szantażu:

• Prokurator wymusza na drugiej osobie pożądane zachowanie za wszelką cenę, zwykle uciekając się do agresji. Może mieć ona formę czynną (np. bicie, stosowanie przekleństw i wyzwisk), jak i bierną (np. zbywanie milczeniem). Typowe zdanie dla prokuratora brzmi: „Jeśli następnym razem nie ubierzesz się stosowanie, to pożałujesz”.
• Biczownik szantażuje drugą osobą poprzez wmawianie jej, iż odmowa doprowadzi go do cierpienia, np. przygnębienia czy załamania nerwowego. W skrajnych przypadkach może on grozić samouszkodzeniem, a choćby samobójstwem. Charakterystyczna wypowiedź biczownika: „Jeśli mnie zostawisz, to stracę sens życia i pogrążę się w depresji”.
• Cierpiętnik skupia się przede wszystkim na wywołaniu w ofierze poczucia winy. Wmawia on jej, iż doświadczane przez niego cierpienie jest konsekwencją jej działań, przez co przerzuca na nią odpowiedzialność za swoje uczucia. Cierpiętnik mógłby na przykład zapytać: „Czy naprawdę po tym wszystkim, co dla ciebie zrobiłem, chcesz, żebym aż tak cierpiał?”.
• Kusiciel w przeciwieństwie do pozostałych szantażystów stara się zmanipulować swoją ofiarę poprzez wizję nagrody i domniemanych pozytywnych skutków jej zachowania. Stara się on w ten sposób wzbudzić w ofierze nadzieję oraz uśpić jej wątpliwości. Kusiciel mógłby powiedzieć: „Jeśli zerwiesz kontakt z rodzicami, to nasz związek rozkwitnie, ponieważ nikt się nie będzie wtrącał w naszą relację. My sami najlepiej wiemy, co trzeba robić, aby utrzymać nasze uczucie”.

Jak reagować na szantaż emocjonalny?

Aby odpowiednio reagować na szantaż emocjonalny, trzeba się na początek nauczyć go identyfikować. Można wówczas wprost nazwać zachowanie szantażysty, co sprawia, iż łatwiej jest pozostać pewnym swoich racji. Bardzo ważne jest to, aby stawiać na asertywność, czyli pokazywać drugiej osobie własne granice. jeżeli szantażystą jest bliska osoba – partner lub członek rodziny – dobrze jest zacząć komunikować mu swoje potrzeby oraz emocje. W przypadku nagminnego szantażu emocjonalnego w bliskiej relacji trzeba uświadamiać partnera, iż stosuje manipulację, która tak naprawdę rujnuje związek. Możliwe, iż przemyśli on swoje zachowanie i postara się je zmodyfikować, w czym bardzo pomaga psychoterapia. Niestety, nie każdy szantażysta jest gotowy na zmianę. Wymaga to przecież od niego wzięcia odpowiedzialności za własne zachowanie. W takich sytuacjach należy pomyśleć o zakończeniu związku. Długotrwale stosowany szantaż bardzo źle się odbija na psychice ofiary, nie warto się więc na to narażać.

Szantaż emocjonalny ma wiele twarzy i nie zawsze łatwo jest go zidentyfikować. Niestety, osoby szantażowane często tracą wiarę we własny osąd, wyrzekają się swoich potrzeb i popadają w przygnębienie. To bardzo ważne, aby dbać o zdrowie relacje z innymi i starać się nie poświęcać zbyt wiele dla drugiej osoby – zwłaszcza kosztem własnego zdrowia psychicznego.