Państwa członkowskie Światowej Organizacji Zdrowia podjęły decyzję o sukcesywnym podnoszeniu udziału składek członkowskich do poziomu 50 proc. ogólnego budżetu WHO, zmniejszając obecną 75 proc. przewagę nieelastycznych dobrowolnych wpłat oznaczonych w budżecie agencji. Hojne wpłaty dobrowolne z państw o wysokich dochodach i organizacji prywatnych narzucały WHO swoją agendę. Większy udział składek członkowskich pozwoli działać agencji w bardziej autonomiczny i zrównoważony sposób.
Na budżet WHO składają się wpłaty członkowskie oraz wpłaty dobrowolne. W latach 2022-2023 zaledwie 12 proc. ogólnego budżetu stanowiły składki członkowskie. Jest to podstawowy oraz jedyny regularny i przewidywalny rodzaj finansowania, najbardziej pożądany dla działań operacyjnych WHO i umożliwiający reagowanie na sytuacje kryzysowe, takie jak epidemie czy katastrofy. Wpłaty te stanowią w pełni elastyczny budżet, z którego WHO może swobodnie alokować fundusze zgodnie z aktualnymi priorytetami strategicznymi. Ich wysokość zależy od zdolności płatniczej danego kraju, określanej na podstawie wskaźników ekonomicznych, takich jak dochód narodowy brutto.
W latach 2022-2023 przeważającym źródłem finansowania WHO, na poziomie 75,7 proc., były składki dobrowolne oznaczone, przekazywane przez państwa członkowskie oraz organizacje międzynarodowe, fundacje prywatne, instytucje filantropijne, organizacje pozarządowe i inne podmioty. Te fundusze WHO musi wykorzystać w ramach wąsko określonego celu oraz w sposób i terminie zgodnym z preferencjami darczyńców na konkretne programy, projekty lub regiony. Środki te nie mogą być wykorzystywane w żaden inny sposób, ani w sytuacjach kryzysowych.
Innym rodzajem elastycznego, choć nieprzewidywalnego źródła finansowania są składki dobrowolne nieoznaczone. W latach 2022-2023 stanowiły one niecałe 5 proc. ogólnego finansowania. Składki nieoznaczone, czyli nieprzypisane do konkretnych projektów ani celów, dają WHO pełną swobodę ich alokowania i możliwość zarządzania tymi funduszami w podobny sposób do wpłat członkowskich. W 2024 roku największym darczyńcą dobrowolnych składek nieoznaczonych była Wielka Brytania, która przekazała 36,5 mln dolarów, Niemcy były drugim co do wielkości darczyńcą – 16,6 mln.
Nieco ponad 5 proc. stanowiły dobrowolne składki tematyczne przeznaczone na szeroko rozumiane kierunki działań WHO, wyznaczone przez podmioty wnoszące wkład. Przykładowe działania tematyczne – to zdrowie kobiet i dzieci, zapobieganie chorobom, czy wzmocnienie systemów opieki zdrowotnej. Składki tematyczne zapewniają pewien stopień elastyczności w ich alokacji ponieważ nie zawierają ścisłych wytycznych co do sposobu lub czasu ich realizacji.
WHO jest jedyna organizacją na świecie odpowiedzialną za ustalanie globalnych priorytetów w zakresie zdrowia i poprawę zdrowia pod każdym względem. Wyjątkowa rola WHO jako wiodącego organu w zakresie bezpieczeństwa zdrowotnego i koordynującego międzynarodowe działania kryzysowe, działającego w imieniu suwerennych państw członkowskich, wymaga przewidywalnych zasobów finansowy. Zrównoważony i elastyczny model finansowania ma najważniejsze znaczenie. Tymczasem proporcja nieprzewidywalnych wpłat dobrowolnych wzrosła z 75 proc. do 88 proc w latach 2010-2021.
Podczas 76. Światowego Zgromadzenia Zdrowia w 2023 roku państwa członkowskie podjęły decyzję o przyjęciu propozycji zawartej w raporcie WHO o zrównoważonym finansowaniu z 2022 roku. Propozycja zakłada sukcesywne podnoszenie udziału składek członkowskich w ogólnym budżecie WHO. Docelowo w okresie finansowania na lata 2028-2029 ich wartość ma wynieść co najmniej 50 proc. źródeł finansowania. Podczas zgromadzenia podjęto pierwszą decyzję o zwiększeniu wysokości składek członkowskich o 20 proc. w budżecie na 2024-2025. W następnym dwuleciu planowane jest podniesienie wartości składek członkowskich o kolejne 35 proc., tak aby ich udział stanowił 36 proc. budżetu. Na lata 2028-2029 propozycja zakłada wzrost o dodatkowe 40 proc., aby uzyskać celowany poziom ich udziału w ogólnym finansowaniu.
Z jednej strony wpłaty oznaczone pozwalają WHO na realizowanie celów statutowych, ale z drugiej ograniczają autonomię agencji oraz jej rolę jako organizacji autonomicznej. WHO koncentruje się na realizacji projektów wyznaczonych przez darczyńców, a mniej popularne, choć nie mniej istotne obszary, schodzą na boczny tor. Hojne wpłaty z państw o wysokich dochodach i organizacji prywatnych oznaczają, iż priorytety WHO są w dużej mierze narzucane z zewnątrz i uzależnione od agendy darczyńców. 55 proc. oznaczonych wpłat dobrowolnych zrealizowanych w latach 2022-2023 pochodziła od tylko 5 darczyńców, z USA na czele. USA i inne kraje wysoko rozwinięte finansowały programy zwalczania HIV/AIDS, malarii czy gruźlicy. Fundacja Billa i Melindy Gatesów, drugi co w wielkości darczyńca wpłat oznaczonych, przekazała fundusze na realizację programów szczepień. Wpłaty producentów leków i innych firm z sektora zdrowia na fundusz pandemii i grypy są przeznaczone na działania związane z monitorowaniem wirusów, badaniami, rozwijaniem szczepionek i dystrybucją zasobów w sytuacji zagrożenia pandemicznego. Te fundusze również należą do kategorii dobrowolnych składek oznaczonych.
Przewaga finansowania działań WHO z wpłat oznaczonych, w tym od prywatnych fundacji, firm i instytucji wpływa na dynamikę wewnątrz organizacji. W takim układzie rośnie możliwość konfliktów interesów i marginalizacji potrzeb państw o niższych dochodach. Zależność od prywatnego kapitału potencjalnie ogranicza zdolność WHO do działania i reagowania na kryzysy zdrowotne w sposób zrównoważony i sprawiedliwy. Działania agencji wymagają autonomii, scentralizowanej koordynacji oraz planowania. Finansowanie dzięki wpłat oznaczonych prowadzi do tworzenia wielu odrębnych inicjatyw prowadzących do fragmentacji i dublowania działań, braku spójności i trudnoś w ich koordynacji. Na przykład projekty finansowane przez różne organizacje mogą mieć różne raporty, harmonogramy i procedury, co zwiększa koszty administracyjne i obniża efektywność.
Natomiast darczyńcy chętnie przekazują dobrowolne składki oznaczone, ponieważ dzięki WHO realizują swoje cele korzystając z jej globalnej infrastruktury koordynującej działania i współpracę ekspertów, naukowców i polityków. WHO wykonuje analizy w zakresie globalnej sytuacji zdrowia, opracowuje najlepsze praktyki i tworzy bazy wiedzy. Zgodnie z nową analizą finansową, mierzalny zwrot z inwestycji w WHO jest znaczący. Koszt WHO w kategoriach wartości bieżącej netto w nadchodzącym 10-letnim okresie, 2022–2031, wynosi 33 mld dolarów, a wartość publiczna stworzona w wyniku tej inwestycji, według najbardziej ostrożnych szacunków, prawdopodobnie wyniesie 1,16-1,46 bln dolarów. Wynikający z tego zwrot z inwestycji wynosi co najmniej 35 dolarów na każdego dolara zainwestowanego w WHO.
Jeżeli sprawdzi się realizacja sukcesywnego podwyższania udziału składek członkowskich do 2030 roku, zmiana w strukturze finansowania ograniczy wpływ dobrowolnych składek na działania WHO. Będzie możliwe długoterminowe planowanie programów pomocowych przy większej autonomii działania organizacji. Ponadto można się spodziewać większej efektywności kosztowej, zgodnych z globalnymi priorytetami zdrowotnymi. WHO będzie miała możliwość swobodnego zintegrowania działań i procedur oraz skutecznego zarządzania zasobami i koordynowania programami, bez konieczności dostosowywania swoje struktury operacyjne do wymagań darczyńców.
