Każdy słyszał o czerniaku, ale wiedza zwykle ogranicza się do tego, iż jest to złośliwy nowotwór skóry i na jego rozwój ma wpływ promieniowanie słoneczne. Jakie są objawy czerniaka? Jak rozpoznać czerniaka w początkowej fazie? Gdzie najczęściej powstają zmiany? I najważniejsze pytanie: jak można się ustrzec przed czerniakiem?
Czerniak (łac. melanoma) jest nowotworem złośliwym skóry, błon śluzowych oraz błony naczyniowej powierzchni oka wywodzącym się z melanocytów. Melanocyty są komórkami wytwarzającymi i magazynującymi barwnik skóry – melaninę. Odpowiada on za barwę skóry, włosów oraz kolor oczu. Produkcja melaniny (melanogenaza) jest pobudzana przez promieniowanie ultrafioletowe (UV), które jest emitowane przez słońce. Powstający barwnik chroni skórę przed szkodliwym działaniem słońca. Wynikiem melanogenezy jest przejściowe zabarwienie skóry – czyli upragniona przez większość urlopowiczów opalenizna, bo jakże można wrócić z wakacji bez brązowego koloru na całym ciele.
Jak wygląda czerniak w początkowej fazie?
Czerniak, mimo iż jest groźnym i złośliwym nowotworem, wykryty we wczesnym stadium jest wyleczalny w 97%. Niebezpieczeństwo stanowi jego zdolność do przerzutowania. Przerzuty szerzą się drogą naczyń chłonnych i krwionośnych, dlatego też czerniak stanowi duże zagrożenie dla życia człowieka. Co roku na świecie diagnozuje się około 200 tys. Chorych. W Polsce choroba występuje jeszcze stosunkowo rzadko, kilka tysięcy zachorowań, ale liczba ta z roku na rok dynamicznie wzrasta, w latach 1980–2010 zwiększyła się niemal 3-krotnie. Współczynnik zachorowań na czerniaka w Polsce jest dwukrotnie mniejszy niż w Unii Europejskiej, ale współczynnik śmiertelności jest już dla odmiany większy i wynosi ok. 20%. Częściej nowotwór ten jest rozpoznawany u mężczyzn (ok. 1,5 razy) niż u kobiet.
Opalanie a czerniak
Czerniak powstaje na skórze niezmienionej, jako całkowicie nowa zmiana, może również powstać z istniejących znamion. Najważniejszym i jedynym czynnikiem ryzyka, na który człowiek ma wpływ, jest ekspozycja na promienie UV. Oparzenia słoneczne przed 10. rokiem życia zwiększają ryzyko wystąpienia choroby dwukrotnie. Groźniejsza jest jednorazowa, krótka, ale intensywna (najczęściej podczas urlopu czy sportu) ekspozycja na promieniowanie słoneczne, niż regularny kontakt ze światłem słonecznym np. podczas pracy fizycznej. Warto pamiętać również o solariach, których użytkownicy są narażeni na duże dawki promieniowania w krótkim czasie. Korzystanie z łóżek do opalania jest zdecydowanie odradzane i uznawane za bardzo niekorzystne dla zdrowia.
Co to jest fototyp skóry?
Wyróżniamy 6 fototypów skóry – od najjaśniejszego do najciemniejszego koloru. Na poparzenia słoneczne najbardziej podatni są ludzie o jasnej skórze i włosach (fototyp I i II), czyli posiadający niską zawartość melaniny. Jednak w literaturze w grupie ryzyka najmocniej narażonych na wystąpienie czerniaka wymienia się osoby o rudych włosach, blond natomiast niesie umiarkowane ryzyko. Posiadacze licznych piegów obarczeni są dwukrotnie większym ryzykiem w porównaniu z osobami bez piegów, tak samo jest u posiadaczy I fototypu skóry w porównaniu z IV. Bardzo niebezpieczny jest również fakt, iż u osób z jasną karnacją mogą powstać zmiany niezabarwione – amelanotyczna postać nowotworu, która niestety jest trudna w rozpoznaniu.
Powszechna jest wiedza o powstających zmianach jedynie w miejscu ekspozycji na słońce. Nie jest to prawda, ponieważ zmiany mogą powstać w miejscach atypowych, trudnodostępnych, które z reguły nie są narażone na ekspozycję słoneczną, np. w szparze pośladowej czy na skórze między palcami stóp, czerniak może powstać również pod paznokciem (najczęściej kciuk i duży palec stopy). Genetyka nie jest tu bez znaczenia. U osób, u których występuje rodzinny zespół znamion atypowych (ang. FAMS – familial atypical mole syndrome) oraz dodatni wywiad czerniaka w rodzinie częściej diagnozuje się chorobę, choć sposób dziedziczenia nie jest do końca poznany. Warto też wspomnieć o pacjentach z ciężką łuszczycą poddanych fototerapii, u których niestety prawdopodobieństwo wystąpienia choroby wzrasta kilkakrotnie.
Jak rozpoznać czerniaka?
Czerniak może przybierać wiele kształtów i postaci, na szczęście nie każda zmiana jest chorobotwórcza, jednak ich występowanie zawsze niesie ryzyko i powinno być poddane badaniu lekarskiemu, najlepiej przez dermatologa i onkologa. Lekarz w gabinecie wykonuje przegląd skóry dzięki dermatoskopu. Jest to lupa z powiększeniem 10-, 20-krotnym, połączona z wystandaryzowanym źródłem światła.
Badanie trwa kilka minut i jest nieinwazyjne oraz bezbolesne. Ostateczne potwierdzenie daje badanie histopatologiczne wycinka skóry. Bardzo ważne, choć rzadko wykonywane jest samobadanie skóry, powinno mieć miejsce szczególnie po okresie letnim. Dużą uwagę poświęćmy badaniu skóry dzieci. Istnieją pewne wskazówki i charakterystyczne cechy, które powinny wzbudzić czujność. Pomocna jest amerykańska metoda ABCDE, która w tej chwili jest stosowana przede wszystkim jako prosta dydaktyka, ponieważ w praktyce pozawala wykryć jedynie część czerniaków. W Polsce jest nazywana żartobliwie abecadłem. Litery odpowiednio oznaczają:
A (ang. asymmetry) – asymetria,
B (ang. borders) – brzegi nierówne i postrzępione,
C (ang. color) – czerwony lub czarny kolor, różnorodny (od jasnobrązowego do czarnego lub stalowego),
D (ang. diameter) – duża
średnica > 5 mm lub (ang. dynamics) dynamika zmian morfologicznych w guzie,
E (ang. elevation lub evolution) – ewolucja,czyli postępujące zmiany w znamieniui uwypuklenie powierzchni ponad poziom otaczającego zmianę naskórka.
Spełnienie jednego z wymienionych kryteriów powinno dać sygnał do niezwłocznego udania się do lekarza dermatologa lub chirurga onkologa. Szczególną uwagę powinny przykuć zmiany powiększające się, zmieniające kolor, krwawiące, powstające grudki czy owrzodzenia, swędzące lub bolące. Warto podkreślić, iż zmiany mogą powstać na całej powierzchni skóry czy błon śluzowych, również na skórze owłosionej czy wspomnianych już miejscach trudnodostępnych.
Wykonując samobadanie należy zwrócić uwagę na objaw tzw. „brzydkiego kaczątka”, czyli znamię wyróżniające się wśród tych, które dana osoba posiada na swej skórze, zwykle są podobne do siebie, więc takie „brzydkie kaczątko”, inne od pozostałych, powinno wzbudzić czujność. Osoby siwe, u których powróciło naturalne zabarwienie włosów, raczej nie powinny mieć powodów do radości, ponieważ jest to objaw niepokojący i zalecana jest konsultacja lekarska.
Profilaktyka czerniaka
Profilaktyka jest bardzo prosta wręcz banalna, choć dla niektórych osób może być uciążliwa. Przede wszystkim trzeba chronić skórę przed promieniowaniem słonecznym, szczególnie dzieci, których skóra jest bardzo delikatna.
Najprostszym sposobem jest unikanie ekspozycji w godzinach między 11.00 a 16.00, jednak osobom znajdującym się na urlopie w ciepłych krajach, dla których plaża i kąpiel w ciepłym morzu jest największą atrakcją, unikanie słońca może przysporzyć realnych trudności, tak samo jak okrywanie ciała długimi koszulami, dlatego też pamiętać należy o ochronie w postaci kremów z filtrami, nakryciu głowy, okularach z prawdziwymi (nie bazarowymi) filtrami UV.
Przed sezonem letnim warto zadbać o skórę od wewnątrz, robiąc kurację karotenoidami. Suplementacja β-karotenem redukuje ryzyko pojawienia się poparzeń słonecznych, dzięki zwiększonej absorpcji promieni słonecznych przez skórę. Solaria zdają się być już nie w modzie, choć pozostało wielu ich zwolenników. Dlatego też koniecznie trzeba zaznaczyć, iż wystrzeganie się „upiększania” skóry dzięki łóżek do opalania obniża ryzyko wystąpienia czerniaka.
Materiał nie stanowi i nie zastąpi porady lekarskiej.
