Antykoncepcja hormonalna okiem farmaceuty – tabletki

Najczęściej wybieraną metodą antykoncepcji są prezerwatywy, a zaraz za nimi tabletki antykoncepcyjne, z których korzysta ponad 100 milionów kobiet na świecie. Wśród innych metod antykoncepcyjnych można wyróżnić również wkładki wewnątrzmaciczne, krążki dopochwowe, plastry oraz zastrzyki hormonalne.

W niniejszym artykule, przyjrzymy się jednak tabletką antykoncepcyjnym – jak działają? Dla kogo są przeciwskazane? Czy są skuteczne i bezpieczne? Co warto przekazać pacjentce, decydującej się na tę metodę antykoncepcyjną?

Jak działają tabletki antykoncepcyjne?

Działanie hormonalnych metod antykoncepcyjnych polega na wykorzystaniu syntetycznych pochodnych hormonów płciowych, czyli estrogenów i progesteronu, które wywołują efekt sprzężenia zwrotnego.

Wśród tabletek antykoncepcyjnych możemy wyróżnić:

• Jednoskładnikowe – zawierające jeden hormon (gestagen).

Stosowane u kobiet, u których podawanie estrogenów jest przeciwskazane. Występująca w tabletkach syntetyczna pochodna progesteronu hamuje owulację, co stanowi główny mechanizm działania leku. Utrudnia również zagnieżdżenie się zarodka oraz wpływa na śluz szyjki macicy, co utrudnia poruszanie się plemników.

Tabletki jednoskładnikowe są stosowane bez przerwy, a w trakcie ich stosowania, nie występuje krwawienie z odstawienia. Ważne jest, aby lek przyjmować względnie o stałej porze dnia oraz popijać wodą.

• Dwuskładnikowe – zawierające dwa hormony, zarówno gestagen, jak i estrogen.

Jest uznawana za skuteczniejszą metodę zabezpieczającą kobiety przed niechcianą ciążą niż tabletki jednoskładnikowe, co warunkuje dodatkowy składnik, czyli wspomniany wyżej estrogen, który nie tylko wzmacnia działanie gestagenu, ale również hamuje rozwój komórek jajowych oraz transport przez jajowody.

Preparaty dwuskładnikowe stosuje się przez 21 lub 24 dni, po czym następuje krwawienie z odstawienia, co odróżnia je od tabletek jednoskładnikowych. Krwawienie z odstawienia jest wynikiem spadku poziomu progesteronu, co powoduje złuszczenie się śluzówki macicy, aby ta mogła przygotować nową na kolejny cykl miesiączkowy.

Obecnie, w preparatach dwuskładnikowych, wykorzystywane są również tzw. tabletki placebo, które nie zawierają substancji czynnej. Wtedy nie stosuje się przerwy w stosowaniu leku oraz zmniejsza ryzyko nieprzyjęcia kolejnej dawki z nowego opakowania.

Tabletki dwuskładnikowe cieszą się większą popularnością, szczególnie wśród młodych kobiet, które nie rodziły jeszcze dzieci. Uważane są za jedną z najbardziej skutecznych, odwracalnych metod antykoncepcyjnych.

Wskazania i przeciwwskazania

Decyzja o stosowaniu antykoncepcji hormonalnej w postaci tabletek powinna być świadomie podejmowana przez kobietę, po zapoznaniu się ze wskazaniami, przeciwwskazaniami, ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych, czy też korzyściami wynikających ze stosowania danego preparatu. Preparat powinien być dobrany przez lekarza, po zebraniu dokładnego wywiadu – na podstawie indywidualnej oceny czynników ryzyka u kobiety, zwłaszcza ryzyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej oraz ryzyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej.

We wskazaniach tabletek antykoncepcyjnych, zarówno jedno jak i dwuskładnikowych czytamy po prostu – antykoncepcja. Wyraźną różnicę zauważymy jednak w przeciwwskazaniach.

Przeciwskazania do stosowania preparatów jednoskładnikowych:

• Czynna żylna choroba zakrzepowo-zatorowa,
• Istniejąca w tej chwili lub przebyta w przeszłości ciężka choroba wątroby, do czasu powrotu parametrów czynności wątroby do wartości prawidłowych.
• Ciężka lub ostra niewydolność nerek,
• Obecność lub podejrzenie obecności nowotworów złośliwych zależnych od hormonów płciowych,
• Krwawienie z dróg rodnych o nieznanej przyczynie.

Przeciwskazania do stosowania preparatów dwuskładnikowych:

• Zakrzepowe zapalenie żył, ŻChZZ (w tym obciążający wywiad rodzinny [choroba u rodziców lub rodzeństwa], objawy wskazujące na dziedziczną podatność na zakrzepicę żylną), choroby naczyń mózgu, niedrożność naczyń wieńcowych lub przebycie którejś z wymienionych chorób, a także stany predysponujące do ich rozwoju,
• Znacznie upośledzona czynność wątroby. Podaż egzogennych hormonów płciowych jest przeciwwskazana u pacjentek chorych na zapalenie wątroby do czasu normalizacji wyników badań czynnościowych wątroby,
• Choroba wieńcowalub choroba naczyń mózgowych w wywiadzie,
• Migreny z aurą,
• Cukrzyca z powikłaniami naczyniowymi,
• Rozpoznanie lub podejrzenie raka piersi,
• Niewyjaśnione patologiczne krwawienia z dróg rodnych,
• Potwierdzenie lub podejrzenie ciąży,
• Znacznie zwiększone stężenie cholesterolu lub triglicerydów w surowicy,
• Niekontrolowane nadciśnienie tętnicze.

W przypadku podejrzenia lub potwierdzenia wystąpienia żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej lub tętniczych zaburzeń zakrzepowo-zatorowych, stosowanie złożonych hormonalnych produktów antykoncepcyjnych należy przerwać.

• Przezytaj także: Zakrzepica a antykoncepcja hormonalna

Najczęstsze działania niepożądane

Tabletki jednoskładnikowe:

• Ból głowy,
• Nudności,
• Ból brzucha,
• Zaburzenia nastroju,
• zmiany trądzikowe,
• zaostrzenie istniejących problemów skórnych,
• wzrost masy ciała,
• nasilone wypadanie włosów,
• ból piersi,
• krwotok z dróg rodnych,
• spadek libido.

Tabletki dwuskładnikowe:

• Bóle głowy,
• Nudności,
• Migreny,
• Zaburzenia miesiączkowania,
• Krwawienie śródcykliczne,
• Ból piersi,
• Tkliwość piersi,
• Upławy,
• Kandydoza sromu i pochwy,
• Zatrzymanie płynów,
• Zwiększenie masy ciała,
• Zwiększenie lub zmniejszenie libido.

U kobiet stosujących złożone doustne produkty antykoncepcyjne opisywano występowanie następujących ciężkich działań niepożądanych:

• żylne zaburzenia zakrzepowo-zatorowe,
• tętnicze zaburzenia zakrzepowo-zatorowe,
• nadciśnienie tętnicze,
• nowotwory wątroby,
• ostre lub przewlekłe zaburzenia czynności wątroby, wymagające niekiedy przerwania stosowania złożonego doustnego produktu antykoncepcyjnego do czasu powrotu parametrów czynności wątroby do wartości prawidłowych.

Antykoncepcja hormonalna – co warto wiedzieć?

Tabletki antykoncepcyjne to bardzo skuteczna oraz stosunkowo bezpieczna metoda zabezpieczająca kobiety oraz pary przed niechcianą ciążą. Warto dodać, iż aktualnie stosowane preparaty zawierają znacznie mniejsze ilości syntetycznych hormonów niż te wykorzystywane w latach wcześniejszych, co znacznie zmniejsza ryzyko występowania działań niepożądanych.

Pacjentkę dodatkowo warto poinformować o konieczności obserwacji swojego organizmu oraz o zgłaszaniu do swojego lekarza prowadzącego wszystkich niepokojących ją objawów oraz regularnym wykonywaniu badań laboratoryjnych. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na lipidogram, witaminy z grupy B (w szczególności B12 oraz kwas foliowy), parametry wątrobowe oraz hormony tarczycowe.

Antykoncepcja hormonalna może ograniczać konwersję FT4 do aktywnej formy hormonu tarczycy, czyli do FT3, co w konsekwencji może prowadzić do niedoczynności tarczycy oraz do niedoborów pokarmowych, w szczególności wcześniej wspomnianych witamin z grupy B. Dlatego stosując antykoncepcję hormonalną można rozważyć dodatkową suplementację tymi witaminami.

Ostatnią rzeczą, o której powinien wiedzieć farmaceuta, jest wpływ tabletek antykoncepcyjnych na mózg. Istnieją doniesienia o zwiększonym ryzyku występowania depresji u kobiet stosujących wyżej wspomniane preparaty. Dlatego warto, aby kobiety stosujące antykoncepcję hormonalną, zwracały uwagę również na swoje samopoczucie, a w razie jego pogorszenia, również konsultowały się
z lekarzem lub farmaceutą.

Antykoncepcja hormonalna a ciąża

Doustna antykoncepcja hormonalna nie jest jednak niezawodna, o czym zawsze należy poinformować pacjentkę – niewielkie ryzyko ciąży zawsze istnieje. Warto wziąć pod uwagę indywidualne czynniki, które mogą mieć realny wpływ na skuteczność tabletek antykoncepcyjnych – pominięcie tabletki, różnice we wchłanianiu, wynikające z zaburzeń żołądkowo-jelitowych interakcje z innymi lekami, antybiotykoterapia.

Antykoncepcja hormonalna a choroby przenoszone drogą płciową

Należy również poinformować pacjentkę, iż tabletki antykoncepcyjne nie chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, takimi jak np. kiła, rzeżączka, rzęsistkowica, chlamydioza, opryszczka, czy HIV.

Antykoncepcja hormonalna a nowotwory

Tutaj sytuacja się komplikuje, gdyż nie da się jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie „Czy tabletki antykoncepcyjne zwiększają ryzyko wystąpienia nowotworów?”.

Wiadomo, iż antykoncepcja hormonalna zmniejsza ryzyko raka jajnika i raka trzonu macicy. Jednak z drugiej strony zwiększa ryzyko raka piersi, raka szyjki macicy i raka wątroby.

Antykoncepcja hormonalna a płodność

Często wśród pacjentek panuje przekonanie, iż antykoncepcja hormonalna ma negatywny wpływ na płodność. Nie jest to jednak prawda.

To jak gwałtownie kobieta zajdzie w ciąże, po odstawieniu tabletek antykoncepcyjnych jest bardzo indywidualne. U niektórych kobiet do zapłodnienia może dość zaraz
w pierwszym cyklu, po zaprzestaniu stosowania preparatu.

U pewnej grupy kobiet, przez pewien okres czasu miesiączka może się nie pojawić lub występować bardzo nieregularnie. Taki okres może trwać choćby do pół roku i nie jest niczym niepokojącym.

Dobór preparatu

Ostatnią rzeczą, na którą warto zwrócić uwagę jest fakt, iż w praktyce lekarskiej nie ma badan, które mogą ocenić ryzyko wystąpienia poważnych objawów ubocznych stosowania tabletek antykoncepcyjnych oraz dostosować dawki hormonów, które pozwolą na dobranie idealnego preparatu dla danej pacjentki.

Według wytycznych Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników antykoncepcję hormonalną wybiera na podstawie dokładnego wywiadu lekarskiego oraz badania przedmiotowego (ciśnienie krwi, waga). Następnie dostosowuje się dawkę hormonów oraz jego rodzaj na podstawie objawów oraz tolerancji leku na kolejnych wizytach.

Autor: mgr farm. Dominika Poborca

Literatura:

1. Qiu Y. et al., Birth control pills and risk of hypothyroidism: a cross-sectional study of the National Health and Nutrition Examination Survey, 2007-2012, „BMJ Open”, 2021, Vol. 23, No. 11, doi: 10.1136/bmjopen-2020-046607.
2. Lidegaard O. et al., Venous thrombosis in users of non-oral hormonal contraception: follow-up study, „BMJ”, 2012, Vo. 344, No. e3921, doi: 10.1136/bmj.e2990.
3. Rahhal A. et al., Low dose combined oral contraceptives induced thrombotic anterior wall myocardial infarction: a case report, „BMC Cardiovasc Disorders”, 2020, Vol. 20, No. 182, doi: 10.1186/s12872-020-01462-9.
4. Izdebski Z., Wąż K. Plany prokreacyjne i stosowanie antykoncepcji przez Polaków w wieku reprodukcyjnym. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2017; 15 (2): 126–134.
5. Mu E, Kulkarni J. Hormonal contraception and mood disorders. Aust Prescr. 2022 Jun;45(3):75-79. doi: 10.18773/austprescr.2022.025. Epub 2022 Jun 1. Erratum in: Aust Prescr. 2022 Aug;45(4):147. doi: 10.18773/austprescr.2022.037. PMID: 35755988; PMCID: PMC9218393.
6. Le Guen M, Schantz C, Régnier-Loilier A, de La Rochebrochard E. Reasons for rejecting hormonal contraception in Western countries: A systematic review. Soc Sci Med. 2021 Sep;284:114247. doi: 10.1016/j.socscimed.2021.114247. Epub 2021 Jul 20. PMID: 34339927.
7. Fruzzetti F, Fidecicchi T. Hormonal Contraception and Depression: Updated Evidence and Implications in Clinical Practice. Clin Drug Investig. 2020 Dec;40(12):1097-1106. doi: 10.1007/s40261-020-00966-8. PMID: 32980990.
8. Mihajlovic J., Combined hormonal contraceptives are associated with minor changes in composition and diversity in gut microbiota of healthy women, „Environmental Microbiology”, 2021, Vol. 23, No. 6, p. 3037-3047, doi: 10.1111/1462-2920.15517.
9. https://rejestry.ezdrowie.gov.pl/rpl/search/public

• Vibin, 3 mg + 0,03 mg, tabletki powlekane
• Slinda, 4 mg, tabletki powlekane