4️⃣ Jak mówić, żeby inni rozumieli – wyrażanie myśli i emocji

autyzmwszkole.com 3 godzin temu

Reklamy

Wstęp – dlaczego mówienie o emocjach w spektrum autyzmu jest tak trudne?

Współczesne badania nad autyzmem pokazują, iż problemem nie jest „brak emocji”, ale trudność w zrozumieniu, regulacji i nazwaniu tego, co dzieje się w środku. Dzieci i nastolatki w spektrum często przeżywają emocje intensywniej niż ich rówieśnicy, ale jednocześnie mają mniej narzędzi językowych, by o nich opowiedzieć. Duże przeglądy badań z ostatnich lat potwierdzają, iż trudności w regulacji emocji (emotion regulation, ER) są jednym z kluczowych wyzwań rozwojowych w ASD i wiążą się zarówno z zachowaniami problemowymi (wybuchy złości, wycofanie), jak i z lękiem, depresją czy obniżonym funkcjonowaniem społecznym. ScienceDirect+1

W meta-analizach podkreśla się, iż dzieci i młodzież w spektrum częściej używają strategii, które nasilają napięcie (np. unikanie, ruminacje), a rzadziej – takich, które pomagają emocje nazwać, uporządkować i wyjaśnić innym. ScienceDirect+1 To właśnie w tym miejscu szkoła, nauczyciele i terapeuci mogą odegrać ogromną rolę: dostarczając prostych, powtarzalnych struktur językowych, które zamieniają „chaos w głowie” na komunikat możliwy do zrozumienia.

Coraz więcej badań wskazuje, iż źródłem trudności może być nie tylko język, ale także interocepcja – zdolność odczuwania sygnałów z ciała (bicie serca, napięcie mięśni, „gulę w gardle”). Prace Sarah Garfinkel i współpracowników pokazują, iż u części osób autystycznych interocepcja jest „rozstrojona”: albo zbyt słaba (trudno zauważyć, co się dzieje w ciele), albo chaotyczna (sygnały są przytłaczające i niejasne). To z kolei utrudnia rozpoznawanie własnych emocji i sprzyja lękowi. ScienceDirect+2Wiley Online Library+2 Najnowsze opracowania z lat 2024–2025 podkreślają, iż relacja między interocepcją a regulacją emocji w autyzmie jest kluczowa dla projektowania skutecznych oddziaływań terapeutycznych. periodicos.cerradopub.com.br+2UCL Discovery+2

Z interocepcją ściśle wiąże się aleksytymia – trudność w rozpoznawaniu i nazywaniu własnych stanów emocjonalnych. Szacuje się, iż cechy aleksytymii może mieć ok. 10% populacji ogólnej, ale choćby około połowy osób ze spektrum autyzmu. SciSpace+1 Dla praktyki szkolnej oznacza to, iż wielu uczniów z ASD autentycznie nie wie, co czuje – nie dlatego, iż „przesadza” lub „nie chce współpracować”, ale dlatego, iż brakuje im wewnętrznej mapy i słów. W takich przypadkach praca nad komunikacją emocji musi zaczynać się od zewnętrznych struktur: list słów, kart pracy, gotowych zdań typu „Kiedy…, czuję…, dlatego proszę…”.

Równocześnie rośnie znaczenie koncepcji „problemu podwójnej empatii” (double empathy problem) Damiana Miltona. Zamiast mówić, iż to osoba autystyczna „nie umie” się komunikować, badacze dowodzą, iż trudności są wzajemne: neurotypowi i autystyczni partnerzy inaczej kodują emocje, inaczej rozumieją kontekst i sygnały społeczne, przez co obie strony częściej się mijają. Wikipedia+4Tandfonline+4National Autistic Society+4 Z tej perspektywy celem szkoły nie jest „naprawianie” ucznia z ASD, ale budowanie wspólnego języka, który łączy dwa światy doświadczeń.

Nowe badania nad programami grupowej regulacji emocji i treningami umiejętności społecznych wskazują, iż najlepsze efekty przynoszą interwencje, które:

uczą rozpoznawania sygnałów z ciała,
rozszerzają słownik emocji,
dają konkretne zdania do użycia w realnych sytuacjach,
ćwiczą te zdania w bezpiecznych scenkach i dialogach. SAGE Journals+2SpringerLink+2

Ten artykuł i zaproponowana karta „Słowa, które pomagają” są właśnie praktyczną odpowiedzią na te wnioski z badań. Zamiast abstrakcyjnego „mów o swoich uczuciach”, proponujemy uczniowi jasną, przewidywalną ścieżkę:

Co się wydarzyło? (fakt),
Jak się poczułem/am? (emocja),
Czego potrzebuję / o co proszę? (prośba).

W ten sposób łączymy współczesną wiedzę z kognitywistyki, psychologii i badań nad autyzmem z codzienną praktyką szkolną: pomagamy uczniowi przetłumaczyć jego wewnętrzny świat na słowa, które inni są w stanie usłyszeć i zrozumieć.

Reklamy

👇 Przeczytaj:

📘 Jak uczyć uczniów z Zespołem Aspergera o emocjach i relacjach społecznych? eBook 22 zł

➡️ Jak przekładać swoje myśli na słowa, jak mówić o uczuciach i unikać frustracji, gdy inni nie rozumieją

Słowa kluczowe: emocje autyzm, trudności w komunikacji, jak mówić o uczuciach
Forma: ćwiczenia + karta „Słowa, które pomagają”

Dlaczego tak trudno mówić o tym, co czuję?

U wielu nastolatków ze spektrum autyzmu komunikacja emocjonalna nie jest czymś naturalnym. Myśli są szybkie, intensywne, pełne detali — ale ubranie ich w słowa bywa wyzwaniem.
Często pojawia się:

frustracja, iż inni „nie rozumieją”,
blokada, gdy emocja jest zbyt silna,
obawa, iż słowa zostaną źle odebrane,
chaos w głowie, gdy myśli pojawiają się w formie obrazów, wrażeń, skojarzeń, a nie zdań.

Kognitywistyka i psychologia rozwojowa podkreślają, iż język emocji jest umiejętnością, której można się uczyć – krok po kroku, poprzez modele, schematy, ćwiczenia oraz wsparcie dorosłych.

Ten scenariusz pomoże uczniom przełożyć:
➡️ myśl → na słowo
➡️ emocję → na komunikat
➡️ napięcie → na prośbę o pomoc

1. Ważna zasada: Inni nie „siedzą w Twojej głowie” – widzą tylko Twoje słowa

To zdanie często otwiera oczy nastolatkom.
Nauczyciel może powiedzieć:

„W Twojej głowie jest cała historia — obrazy, emocje, myśli. Ja tego nie widzę.
Widzę tylko to, co powiesz. jeżeli powiesz 5% tego, co masz w środku… to ja zrozumiem 5%”.

Dlatego tak ważne jest:

doprecyzowanie,
nazywanie,
mówienie wprost,
używanie konkretów.

2. Mini-model: 3 kroki mówienia, które inni rozumieją

Krok 1 – Co się wydarzyło? (Fakt)

Krótko, bez ocen.

Krok 2 – Jak się poczułem? (Emocja)

Wybierz 1–2 emocje → nie cały „huragan”.

Krok 3 – Czego potrzebuję? (Prośba)

Konkretny komunikat → nie: „Domyśl się”.

3. Ćwiczenie: Przekładanie myśli na zdania – „Zdanie 3-elementowe”

Dla nauczyciela do odtworzenia na tablicy:

Wzór:
👉 „Kiedy ___ , czuję ___ , dlatego proszę o ___.”

Przykłady uczniowskie:

„Kiedy ktoś przerywa mi w połowie, czuję złość i stres, dlatego proszę, żeby poczekać, aż skończę.”
„Kiedy nagle zmienia się plan, czuję niepokój, dlatego proszę o wcześniejszą informację.”
„Kiedy ktoś mówi szybko, czuję się zagubiony, dlatego proszę o mówienie wolniej.”

4. Scenka dialogowa – do odgrywania

Temat: Ktoś nie zrozumiał mojej prośby

Uczeń A:
Nie chciałem iść na boisko, ale powiedziałem tylko „nie wiem”.
Potem wszyscy myśleli, iż mi to obojętne!

Uczeń B:
To co mogłeś powiedzieć inaczej?

Uczeń A:
(Hmm…)
„Kiedy pytacie o boisko, czuję stres, bo jest tam głośno. Wolałbym zostać tutaj.”

Uczeń B:
Widzisz? Teraz ja to rozumiem!

Nauczyciel:
Spróbujcie teraz wymienić role.

Reklamy

👇 Przeczytaj:

Jak pomóc dziecku z ASD w rozumieniu i wyrażaniu emocji? Praktyczne scenariusze zajęć dla terapeutów, pedagogów i rodziców eBook 20 zł

5. Karta pracy: „Słowa, które pomagają” (do wydruku)

A. Słowa, które zaczynają rozmowę:

„Potrzebuję chwili, żeby coś wyjaśnić.”
„To jest dla mnie ważne, dlatego chcę o tym powiedzieć.”
„Nie wiem, jak to ująć… ale spróbuję.”

B. Słowa, które opisują emocje:

„Czuję zakłopotanie…”
„Czuję napięcie…”
„Jestem zdenerwowany, bo…”
„Jest mi smutno, kiedy…”
„Czuję radość, gdy…”

C. Słowa, które wyjaśniają potrzeby:

„Potrzebuję spokoju.”
„Potrzebuję informacji wcześniej.”
„Potrzebuję przerwy.”
„Potrzebuję prostych instrukcji.”
„Potrzebuję czasu w zastanowienie.”

D. Słowa, które łagodzą napięcie:

„Nie mówię tego przeciwko Tobie.”
„Potrzebuję pomocy, nie kłótni.”
„Chcę, żebyśmy się zrozumieli.”
„To nie jest wina żadnej osoby.”

E. Słowa, które zamykają rozmowę:

„Dziękuję, iż mnie wysłuchałeś.”
„To mi pomogło.”
„Możemy wrócić do tego później?”

6. Ćwiczenie TUS: „Powiedz to inaczej”

Nauczyciel czyta krótkie komunikaty, a uczniowie tłumaczą je na wersję „3-elementową”:

🔸 1. „Jestem wkurzony!”

➡️ „Kiedy ktoś zabiera moje miejsce, czuję złość, dlatego proszę, żeby zapytać, czy może usiąść.”

🔸 2. „Nieważne, nic nie chcę mówić.”

➡️ „Kiedy mam za dużo myśli naraz, czuję się przytłoczony, dlatego potrzebuję minuty w ciszy.”

🔸 3. „Przestańcie mówić naraz!”

➡️ „Kiedy wiele osób mówi jednocześnie, czuję chaos, dlatego proszę, żeby mówić po kolei.”

7. Ćwiczenie sensoryczno-regulacyjne: „Stop–Oddycham–Mówię”

Dla uczniów, którzy denerwują się przed mówieniem:

Stop – zatrzymuję się, nie odpowiadam od razu.
Oddycham – 3 spokojne wdechy.
Mówię – jedno zdanie z modelu „Fakt – Emocja – Potrzeba”.

To obniża napięcie i umożliwia jaśniejsze myślenie.

8. Jak nauczyciel/terapeuta może wspierać ucznia?

zadawać pytania pomocnicze: „Co było pierwsze? Co potem?”
podsumowywać: „Czy dobrze rozumiem, że…?”
używać wizualnych kart emocji, piktogramów, kolorów, schematów
nie oceniać sposobu wyrażania – tylko treść
dawać czas na zastanowienie

9. Efekt: Mniej frustracji – więcej zrozumienia

Kiedy uczeń uczy się mówić w sposób przewidywalny i uporządkowany:

✔️ rzadziej dochodzi do nieporozumień
✔️ rośnie jego poczucie sprawczości
✔️ unika wybuchów frustracji
✔️ czuje, iż ma wpływ na sytuację
✔️ relacje w klasie stają się bezpieczniejsze

Najczęściej zadawane pytania

1. Dlaczego uczniowie ze spektrum autyzmu mają trudności z mówieniem o uczuciach?

Bo emocje mogą być dla nich zbyt intensywne, trudne do nazwania lub pojawiają się szybciej niż słowa. Często myślą w obrazach, a nie w zdaniach.

2. Czy można nauczyć nastolatka mówić o emocjach?

Tak — poprzez modele językowe, karty emocji, konkretne zdania i ćwiczenia takie jak „Kiedy…, czuję…, dlatego proszę…”.

3. Jak pomóc, jeżeli uczeń wycofuje się z rozmowy?

Dać czas, nie naciskać, zaproponować krótkie zdania startowe typu „Nie wiem, jak to powiedzieć, ale spróbuję”.

4. Co zrobić, gdy uczeń reaguje frustracją?

Zastosować strategię „Stop–Oddycham–Mówię”, przypomnieć strukturę 3-elementową i pomóc nazwać emocję.

5. Czy mówienie o uczuciach poprawia relacje rówieśnicze?

Tak — jasna komunikacja zmniejsza nieporozumienia i pomaga budować zaufanie.

📌 Powiązane

1. Jak się dogadać? Komunikacja w relacjach młodzieży ze spektrum autyzmu
2. Jak mówić o swoich potrzebach? – Asertywność i samoregulacja dla młodzieży z ASD
3. Jak słuchać i być wysłuchanym – Sztuka rozmowy bez presji

✅ Dołącz do nas i zyskaj więcej!

🔓 Subskrybuj

📌 Subskrypcja 6 zł – dostęp do wybranych materiałów, artykułów i inspiracji dla nauczycieli, terapeutów i rodziców.
🌟 Subskrypcja PREMIUM 10 zł – rozbudowane arkusze i scenariusze zajęć.

📚 Zajrzyj do eBooków, Pakietów lekcyjnych, scenariuszy zajęć rewalidacyjnych, terapeutycznych, Arkuszy i innych narzędzi (w zakładkach w górnej części strony) na autyzmwszkole.com

👇 Przeczytaj: