Zachowania nazywane agresywnymi – m.in. bicie, gryzienie, wywoływanie konfliktów, wyśmiewanie, przezywanie, obmawianie siebie nawzajem, które na co dzień można zaobserwować m.in. w środowisku przedszkolnym, stanowią prawdziwe wyzwania wychowawcze. Dlatego też wzbudzają duże zainteresowanie wśród psychologów, pedagogów, nauczycieli i rodziców.
Czy agresja u dziecka jest normalna?
Według psychologii rozwojowej wyróżniamy dwie formy agresji, którą przejawiają dzieci:
- Agresja instrumentalna występuje u dzieci młodszych i jest wynikiem chęci osiągnięcia przez dziecko określonego celu np. upragnionej rzeczy.
- Agresja wroga wzrasta między czwartym a siódmym rokiem życia, jest skierowana
w stosunku do drugiej osoby, pojawia się w momencie chęci zemsty lub pokazania swojej dominacji. Młodsze dzieci przejawiają wtedy agresję fizyczną – chcą sprawić, żeby druga osoba poczuła „ból”, natomiast u starszych pojawia się częściej agresja słowna.
Z punktu widzenia ewolucji i rozwoju agresja jest zachowaniem normalnym i stanowi klucz do przetrwania. Dzieci przechodzą przez wiele etapów rozwoju, w których pewne zachowania negatywne – również dotyczące agresji uważane są za normalne i prawidłowe.
Badania małych dzieci pokazują, iż najwięcej zachowań agresywnych występuje między 2 a 4 rokiem życia. Konflikty interpersonalne we wczesnym okresie rozwoju służą do treningu umiejętności społecznych – w tym znaczeniu agresja ma charakter adaptacyjny. Natomiast agresja występująca przewlekle z dużą częstotliwością lub intensywnością może być uważana za zachowanie nieprawidłowe.
Reakcje dziecka, które określamy jako agresywne mogą być instynktowne i spowodowane chęcią zaspokajania swoich potrzeb. Niemowlę robi to w sposób automatyczny – płacz, starsze dzieci dodatkową mogą rzucać przedmiotami, uderzać, natomiast dziecko mówiące używa słów, żeby osiągnąć swój cel. Trudno jest jednak przypisać dziecku „wrodzoną agresywność”.
Maluch bardzo gwałtownie uczy się określonych zachowań oglądając osoby dorosłe, inne dzieci, bohaterów bajek czy gier komputerowych – naśladuje je. Dodatkowo jeżeli dziecko osiągnie swój cel to zacznie kojarzyć swoje zachowanie z reakcją otoczenia.
Nie możemy oczekiwać, iż maluch w ogóle nie będzie zachowywać się agresywnie, należy jednak takie reakcje poddać procesowi „socjalizowania”.
Dziecko czuje się bezpiecznie, kiedy wyznaczymy mu się granice. Wyznaczenie ich, omówienie uczuć i skutków niewłaściwego zachowania, podanie mu wskazówek jak powinno się zachować, omówienie reakcji dziecka – to podpowiedzi, dzięki którym wykształcimy w nim umiejętność radzenia sobie w sytuacjach frustracji, tak by rzadziej dochodziło do wybuchów agresji, a nauczyło się rozpoznawać i nazywać swoje emocje.
Złość to nie agresja
Odczuwanie złości jest naturalne, natomiast rozpoznawania i kontrolowania można dziecko nauczyć. Agresja może pojawiać się w momencie niemożności przeżycia i wyrażenia przez nie złości. Nadmierna ochrona przez dorosłych uprzedzających wszelkie potrzeby i uniemożliwiających doświadczenie uczucia złości przez dziecko, czy tłumienie w nim złości przez agresję ze strony dorosłych, którzy karzą dziecko za naturalnie odczuwaną i wyrażaną złość nakłania je do agresji. Nauka i przyzwyczajanie dziecka do uczucia złości da szansę na uniknięcie zachowań agresywnych.
Jak odszyfrować potrzeby dziecka?
- Wybuch złości związany z reakcjami agresywnymi – przemęczony i wyczerpany maluch ma trudność z uspokojeniem się. Dlatego „wyładowuje się” na jakimkolwiek „powodzie” na którym może się skupić i wyrzucić energię. Pomóżmy mu się uspokoić i odpocząć. Nerwy, krzyki, negocjacje czy oskarżenia nie dadzą pożądanych efektów.
- Zachowania agresywne typu skarżenie – uczmy dzieci rozwiązywać konflikty w obrębie grupy, gdy nie ma efektów wtedy pomocny może okazać się dorosły. Często dzieci nadmiernie skarżące podświadomie potrzebują uwagi i pochwalenia za adekwatne zachowanie.
- Ciągłe bicie innych dzieci – wysoce prawdopodobne jest to, iż maluch nauczył się, iż bicie innych daje efekt zaspokojenia jego potrzeb. Poprzez takie zachowanie uzyskuje zainteresowanie dorosłych, którzy spełniają jego żądania, dzieci np. oddają mu zabawkę. Należy uczyć dziecko, iż przez takie zachowanie nie uzyska tego, co potrzebuje.
- Agresja fizyczna – dziecko doświadczające przemocy fizycznej może modelować zachowania agresywne dorosłych. Zaburzone poczucie bezpieczeństwa skutkuje agresją fizyczną i werbalną, ponieważ małe dziecko nie potrafi trafnie odczytać intencji innej osoby – wszelkie zmiany, czy zagrożenia mogą być powodem nieadekwatnych zachowań agresywnych.
- Wyśmiewanie innych dzieci, obmawianie – małe dzieci często nie mają świadomości słów, które powtarzają, a które usłyszą od dorosłych lub w bajkach i grach. Powtarzają je, bo widzą, iż mają one wpływ na inne osoby.
- Agresja fizyczna wobec dorosłych – dziecko często reaguje impulsywnie – ze względu na wiek są to metody siłowe, krzyk i płacz. Dziecko uczy się umiejętności wyrażania swoich potrzeb zgodnie z normami społecznymi. Dlatego z umiejętnościami dyplomacji werbalnej należy je zapoznać, ponieważ po prostu z nimi się nie rodzi. Agresja fizyczna w stosunku do dorosłych może być próbą przejęcia kontroli, pokazania własnego „ja”, czy wyrazem buntu dziecięcego.
Co możemy zrobić?
- Znaleźć źródło agresywnego zachowania – odszyfrowanie przyczyny agresywnego zachowania może wyeliminować powody, albo nie dopuścić do wybuchu gniewu.
- Określić stopień agresywnego zachowania – ignorowanie zachowania, które nie ma znacznego wpływu na społeczność nie wzmocni i nie utrwali go. W momencie naruszania zasad porządku społecznego konieczna jest interwencja dorosłego i stworzenie warunków do wyciszenia i postawienia granic – zawsze należy zapewnić bezpieczeństwo „agresorowi” i „ofierze”, nazwać emocje i zachowanie dziecka, pokazać skutki i konsekwencje.
- Wprowadzić konsekwencję i postawić granice – dziecko musi znać akceptowalne zasady zachowania. Warto stworzyć zasady grupowe w przedszkolu, czy w domu – proste, ilustrowane, odnoszące się do powtarzalnych, niechcianych zachowań oraz wprowadzić odpowiednie konsekwencje np. naprawienie szkody, przeproszenie.
- Odwrócić uwagę – przekierowanie uwagi dziecka na inną pożądaną rzecz lub inną czynność, którą dziecko może wykonać w przypadku wybuchu agresji może pomóc je uspokoić.
- Edukować – to my uczymy dzieci zachowań akceptowalnych społecznie i kształtujemy umiejętności takie jak współdziałanie, radzenie sobie z niepowodzeniem, czy czekanie na swoją kolej.
- Stosować system punktowy/żetonowy – stosowanie umownych „punktów” za dobre zachowanie, czy informowanie o niewłaściwym zachowaniu poprzez znaczki może pomóc zmodyfikować działania dziecka, pod warunkiem, iż włączą się do tej metody również rodzice.
PAMIĘTAJMY!
Jeśli nas coś niepokoi, zawsze warto zasięgnąć porady specjalistów.
W naszym Centrum realizujemy:
- Trening Umiejętności Społecznych
- Socjoterapia
- Trening Zastępowania Agresji
- konsultacje psychologiczne dla dzieci
- psychoterapie indywidualną młodzieży
- Trening Umiejętności Wychowawczych
autor artykułu: Urszula Woźniak
bibliografia:
- Grzegorzewska I. (2015) Zachowania agresywne dzieci i młodzieży ujęcie kliniczno-rozwojowe. Polskie Forum Psychologiczne, 2015, Tom 20, nr 4, str. 484-498.
- Shanker S. i wsp., Self-Reg: Jak pomóc Dziecku (i Sobie) Nie dać się Stresowi i żyć pełnią możliwości, Grupa Wydawnicza Relacja – Mamania, 2016.
- Wentrych A. (2016) Zanim wkroczy specjalista… Jak pomóc przedszkolakowi w trudnych sytuacjach. Przewodnik dla nauczycieli i rodziców. Wydawca CEBP 24.12 Sp. z o.o.
- Frances L. Ilg, L. Bates Ames, S. M. Baker (1994) Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
