Wyzwania rodzin patchworkowych

Pierwotnym środowiskiem życia, w którym odbywa się jego rozwój oraz wychowanie, jest rodzina. To właśnie w niej młody człowiek nabywa podstawy funkcjonowania w społeczeństwie, przekazywanie są mu pewne wartości, zasady oraz normy moralne. Proces ten związany jest niezaprzeczalnie ze złożonym podziałem ról i obowiązków członków rodziny. Najbardziej utrwalonym modelem (szczególnie w środowiskach konserwatywnych) wydaje się rodzina tradycyjna. Jest to komórka społeczna, która składa się z pary małżonków oraz ich dzieci. W ostatnich latach natomiast podejście do rodziny nieustannie się zmienia, a jej znaczenie jest sukcesywnie redefiniowane. Z preferencyjności rodzin wielodzietnych społeczeństwo przechodziło w model tak zwanej rodziny 2+2 czy 2+1. Nieraz małżonkowie w ogóle decydują się na zrezygnowanie z potomstwa, stawiając przy tym bardziej na swój własny samorozwój, karierę oraz indywidualizm.

Niezaprzeczalnym faktem jest również stopniowe odejście od konserwatywnego podejścia do życia, w którym dwie osoby realizowane są ze sobą do końca życia. Są razem „na dobre i na złe”, choćby jeżeli „złe” jest przeważającym i wyniszczającym elementem ich życia, a „dobre” stało się już tylko wspomnieniem dawnych lat. Zjawisko to powoduje znaczący wzrost liczby rozwodów. Można choćby powiedzieć, iż młodzi ludzie zawierający związek małżeński mają gdzieś z tyłu głowy myśl, iż jeżeli coś będzie nie tak, zawsze mogą się przecież rozwieść.

Osoby po rozwodach coraz częściej decydują się na tworzenie rodzin zrekonstruowanych lub inaczej – patchworkowych. Szlendak podaje następującą definicję tego modelu rodziny: „rodzina rekonstruowana po rozwodach lub rozwodzie, oparta na małżeństwie ponownym, składająca się z rozwodników ponownie ożenionych, ich dzieci z poprzednich związków oraz ich wspólnych dzieci; dzieci muszą tutaj samodzielnie określić relacje krewniacze.” Rodzina patchworkowa jest więc rodziną, która oparta jest na ponownym małżeństwie mężczyzny i kobiety, którzy wychowują dzieci z poprzednich związków oraz (nie jest to konieczny warunek) dzieci wspólne. Rozpad poprzedniego małżeństwa i rodziny mógł być spowodowany rozwodem lub śmiercią jednego z małżonków.

Rodzina patchworkowa charakteryzuje się bardzo złożoną strukturą relacji oraz ról, co niesie ze sobą wiele wyzwań. Tworzenie tego specyficznego systemu relacji rodzinnych jest szczególnie trudne z uwagi na bagaż doświadczenia życiowego nowych partnerów, zróżnicowane przyzwyczajenia oraz tradycje czy adaptację emocjonalną dzieci do nowej codzienności. Cały proces tworzenia nowego ogniska domowego jest również swego rodzaju „drogą w nieznane”, gdyż nie można go oprzeć o utarty model tradycyjnej rodziny nuklearnej. O ile może wydawać się to okazją do stworzenia czegoś całkowicie nowego i nieszablonowego, tak brak jakiegokolwiek wzorca może prowadzić do zagubienia w wyzwaniach rodziny rekonstruowanej.

1.Wyzwania rodzin patchworkowych.

Jak już wyżej wspomniano, rodzina patchworkowa walczy w swojej codzienności z wieloma wyzwaniami. Specyfika relacji członków rodzin rekonstruowanych tworzy nieoczywistą siatkę zależności, która definiowana jest przez większą niż w rodzinie nuklearnej liczbę osób. Nie mają jeszcze wspólnej historii – starają się ją dopiero napisać.

Jednym z pierwszych wyzwań będzie budowanie relacji między członkami rodziny patchworkowej. W przeciwieństwie do rodziny nuklearnej nie ma tutaj oczywistych powiązań, które zostały ustanowione trochę „z automatu”. Dorośli wchodzą tutaj w związek z pewnym bagażem doświadczeń oraz emocji, co może mieć duży wpływ na ich relację. Ponadto dzieci z poprzednich związków zostają (czasem trochę wbrew swoim oczekiwaniom) wciągnięte w budowanie więzi z nowym partnerem swojego rodzica, a czasem i przyszywanym rodzeństwem. Wymaga to dużo czasu, poświęcenia oraz dojrzałości ze strony dorosłych, aby dzieci mogły w jak najbezpieczniejszy i najmniej obciążający sposób nawiązać relacje z nowymi członkami rodziny. Proces ten nie jest łatwy, opiera się na stopniowym poznawaniu się, któremu nieraz towarzyszy opór oraz nieufność.

Mówiąc o nawiązywaniu nowych relacji przez dzieci w rodzinach patchworkowych, należy również wspomnieć o tak zwanym konflikcie lojalnościowym. Zjawisko to jest sytuacją, w której dzieci wchodzące w nowe relacje z ojczymem czy macochą odczuwają „lojalność” wobec nieobecnego na co dzień rodzica biologicznego.

Powodem może być wewnętrzny brak zgody dziecka na rozstanie się rodziców. Chce ono dalej żyć z nimi tak jak tradycyjna, nuklearna rodzina. Nie pomaga w tej sytuacji również niedojrzałość emocjonalna rodziców, którzy wciągają dzieci w niepowodzenia swojego związku, wykorzystując je jako kartę przetargową. Zdarza się również, iż będą oni specjalnie negatywnie nastawiać swoje dzieci do nowego partnera/partnerki drugiego rodzica, gdyż nie mogą pogodzić się z rozpadem związku. Prowadzi to do sytuacji, w której dziecko staje się rozdarte pomiędzy lojalnością wobec jednego z rodziców a sympatią do ojczyma/macochy. Ta niestabilność w relacjach może powodować wewnętrzne napięcie u dziecka oraz wywoływać poczucie winy. Może się to również manifestować otwartym buntem lub wycofaniem emocjonalnym.

W kontekście bagażu doświadczeń osób decydujących się na stworzenie rodziny zrekonstruowanej, warto zwrócić uwagę na różnice w stylach wychowania dzieci. Odmienny może być też system wartości, w którym dotąd dorastały. Brak zgody pomiędzy partnerami w tej kwestii może prowadzić do wielu napięć pomiędzy członkami rodziny. Różne postrzeganie takich pojęć jak stawianie granic, wyznaczanie obowiązków czy sposobu rozwiązywania konfliktów będzie wywoływało oraz stale zaogniało negatywne emocje. Bardzo trudnym aspektem jest również kwestia wejścia jednego lub obu partnerów w wychowywanie dzieci z poprzedniego związku drugiej połówki. Dorosły naturalnie przejmuje codzienne obowiązki względem dziecka od drugiego rodzica biologicznego, który nie jest cały czas obecny. Zdobycie zaufania jest nieraz niezwykle trudne (szczególnie jeżeli występuje wcześniej wspomniany konflikt lojalnościowy) i zajmuje długi czas. Trzeba też odpowiednio wyważyć działania mające na calu zbliżenie się do dziecka tak, aby mogło ono ustosunkować się do nowych relacji. Wymagane będzie tutaj bardzo dojrzałe porozumiewanie się pomiędzy małżonkami oraz ich byłymi partnerami, co niestety nie zawsze się udaje. Brak spójności w wychowaniu stworzy trudności w dostosowaniu się dzieci do nowej rzeczywistości oraz zaburzy ich poczucie bezpieczeństwa, którego tak bardzo potrzebują na tym etapie życia.

Podstawą funkcjonowania rodziny patchworkowej jest świadoma oraz otwarta komunikacja. To właśnie dzięki niej możliwe jest rozwiązywanie wielu problemów dnia codziennego. Niestety, często obserwuje się jednak tendencję to unikania trudnych tematów. Spowodowane to może być strachem przed ponownym rozpadem rodziny, co stwarza sytuację, w której partnerzy wolą przemilczeć pewne sprawy. Partnerzy nie mieli również czasu „dotrzeć” się ze sobą przed pojawieniem się potomstwa. Ilość czasu, którą spędzili ze sobą jako para, też jest niewielka. Sytuacja ta może doprowadzić do takiego patologicznego „zamiatania pod dywan” wielu problemów. Początkowo strategia ta może okazać się dobra, ale po już niedługim czasie te niedopowiedzenia będą powodowały narastające napięcie w rodzinie. Jest to nieunikniona droga do katastrofy, która paradoksalnie spowodowana jest próbą jej uniknięcia. Kolejnym problemem wynikającym z braku dojrzałej komunikacji może być niepewność co do własnej atrakcyjności jednego z partnerów. Szczególnie narażone są osoby, które wchodzą w związek z kimś posiadającym już potomstwo. Mogą czuć się zagrożone, kiedy drugi rodzic biologiczny jest bardzo mocno zaangażowany w wychowanie swoich dzieci, przez co jest praktycznie stale obecny w życiu rodziny patchworkowej. Rodzi to niepokój, iż byli partnerzy postanowią odbudować swój poprzedni związek, a tym samym dawną rodzinę. Potrzebna jest tutaj sprawna komunikacja i odpowiednie stawianie granic, dzięki którym ilość niedopowiedzeń i niejednoznacznych sytuacji będzie jak najmniejsza.

Wszystkie opisane powyżej wyzwania tworzą jeszcze jedno niełatwe zadanie dla rodzin patchworkowych – sprostanie im bez społecznych wzorców i wsparcia. Nie istnieje jeden, utarty schemat kulturowy, uznany przez społeczeństwo. Z tego powodu budowanie rodziny patchworkowej jest o wiele trudniejsze niż tradycyjnej. Osoby decydujące się na to nie mają po prostu na czym się wzorować. Role macochy, ojczyma, przybranego rodzeństwa nie są w żaden sposób określone. Nie wiadomo do końca jak dużego zaangażowania od nich oczekiwać. Sam wydźwięk słów „macocha” oraz „ojczym” jest negatywny. Literatura czy filmy przedstawiają zwykle relację złych i okrutnych macoch z ich udręczonymi pasierbami oraz pasierbicami. Tak samo wsparcie od dalszej rodziny czy też najbliższego otoczenia może być bardzo ograniczone. Wiele osób po prostu nie do końca rozumie ideę tworzenia rodziny rekonstruowanej oraz relacji w niej panujących. Tworzenie się rodziny patchworkowej może wywoływać ich niechęć lub choćby wstyd w bardziej konserwatywnych środowiskach. Nie można wtedy liczyć na pomoc chociażby dziadków w opiece nad potomstwem, co jest bardzo powszechną i popularną praktyką rodzin tradycyjnych.

Tab. 1. Wyzwania rodzin patchworkowych

Źródło: Opracowanie własne

2.Rekomendacje i dobre praktyki

Funkcjonowanie w rodzinie patchworkowej wymaga od wszystkich jej członków, a szczególnie partnerów, bardzo dużego zaangażowania, dojrzałości oraz elastyczności. Możliwe jest przecież, aby wszystkie te wyzwania, z którymi muszą się zmierzyć, dały efekt tworzenia czegoś zupełnie nieszablonowego i nowego, a przy tym pełnego oraz szczęśliwego. Poniżej znajduje się kilka wskazówek, które mogą pomóc w nawigowaniu budowy rodziny patchworkowej w sposób bezpieczny i satysfakcjonujący:

1. Świadome budowanie relacji – nie można wymagać natychmiastowej bliskości i zaufania w nowych relacjach rodzinnych, szczególnie u dzieci. Trzeba dam im czas, aby rozwijały się one stopniowo, naturalnie. Należy za wszelką cenę unikać narzucania komukolwiek określonej roli oraz poszanować stawiane granice.
2. Otwarta i szczera komunikacja – nie należy milczeć i tworzyć tzw. „tematów tabu”. Regularne i szczere rozmowy pomagają rozładować napięcie oraz ustalić wspólne zasady funkcjonowania
3. Praca nad konfliktem lojalnościowym dzieci – zmuszanie dzieci do wyboru między rodzicem biologicznym a przybranym jest całkowicie niedopuszczalne. jeżeli oboje z nich dziecko kocha to powinno mieć możliwość do uczestnictwa w ich życiu. Bez poczucia zdrady względem któregokolwiek z nich. Ważne jest tutaj dojrzałe komunikowane się z byłym partnerem dla dobra dziecka.
4. Ustalenie wspólnych zasad wychowania – nowi partnerzy powinni ustalić wspólną strategię wychowawczą swojego potomstwa. Ustalenie granic, ról i obowiązków jest podstawą tworzenie bezpiecznej przestrzeni dla rozwoju dzieci.
5. Współpraca z byłymi partnerami – powinno się zachować poprawne relacje z byłymi partnerami, aby unikać otwartych konfliktów angażujących dzieci. Sytuacje, w których jeden z rodziców nastawia dziecko przeciwko drugiemu, będą rodzić napięcia oraz zaburzać prawidłowy rozwój dziecka.
6. Wsparcie psychologiczne, edukacyjne i mediacyjne – ustalenie harmonijnego funkcjonowania rodziny patchworkowej może okazać się trudne, szczególnie na początku. Zasięgnięcie pomocy ekspertów może okazać się tutaj remedium na problemy z zaufaniem, stawianiem granic, komunikacją lub porozumieniem się z byłymi partnerami.
7. Budowanie wspólnych rytuałów i tradycji – wspólne spędzanie czasu w rodzinie patchworkowej (nawet tak drobne, jak wspólny posiłek czy spacer) wzmacnia więzi pomiędzy jej członkami, budując poczucie wspólnoty.

3.Podsumowanie

Model rodziny patchworkowej staje się coraz bardziej powszechny, ze względu na rosnącą liczbę rozwodów oraz zawierania ponownych związków. Brak zrozumienia oraz utartych wzorców społecznych stawia wiele wyzwań przed członkami rodzin rekonstruowanych. Funkcjonowanie tej komórki społecznej wiąże się z wieloma trudnościami – emocjonalnymi, wychowawczymi, jak i społecznymi. Nie jest to jednak droga donikąd, z góry skazana na porażkę. W dalszym ciągu społeczeństwo potrzebuje jednak wsparcia w zrozumieniu tej skomplikowanej struktury poprzez:

• edukację i wsparcie psychologiczne – szerzenie wiedzy na temat rodzin patchworkowych oraz dostępu do profesjonalnego wsparcia;
• uznanie społeczno-kulturowe oraz zmianę narracji – należy dążyć do zmiany negatywnego wizerunku „macochy” oraz „ojczyma”, jak i ogólnego postrzegania rodzin rekonstruowanych jako gorszych;
• promowanie komunikacji oraz mediacji – rozmowa jest kluczem do rozwiązania konfliktów i wyjaśniania niedomówień.

Rodzina patchworkowa nie jest gorsza od rodziny nuklearnej. Jest po prostu inna oraz wymaga dużo większej uwagi i organizacji w swoim codziennym funkcjonowaniu. Może ona tworzyć przy tym równie kochające i bezpieczne środowisko dla jej członków.

Bibliografia:

1. Szlendak, T. Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011
2. Skarbek K., Kierzkowska M., Rodzinna mozaika w rysunkach dzieci wychowywanych w rodzinach patchworkowych, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2, 2023
3. Leśniak M., Rodzina patchworkowa jako system – egzemplifikacja problemu, Roczniki pedagogiczne Tom 16(52), numer 4 – 2024
4. Sobczyk K., Wyzwania rodzin patchworkowych z perspektywy mediatora, akademiarozstania.pl, dostęp: 13.05.2025

Zachęcamy do pobrania artykułu poniżej