Uczeń ze spektrum autyzmu. Specjalne potrzeby edukacyjne w szkole masowej (cz. 2)

W poprzednim artykule („Kurier Nauczycielski” nr 10/2024) opisałam, kto należy do grona uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i w jaki sposób uzyskuje się orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Sporo miejsca poświęciłam też edukacji dzieci słabosłyszących i głuchych. W drugim odcinku skupię się na obecności w szkole masowej uczniów ze spektrum autyzmu.

Kolejną grupą dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi są uczniowie ze spektrum autyzmu, czyli rozległymi zaburzeniami o charakterze neurorozwojowym. Pierwsze objawy widoczne są w pierwszym półroczu życia. To m.in. ograniczony kontakt wzrokowy, brak reakcji na otoczenie, uboga mimika i brak uśmiechu. W drugim półroczu dochodzi m.in. brak reakcji na imię, uboga wokalizacja, brak gaworzenia, niechęć do przytulania i bycia na rękach. Do trzeciego roku życia obserwowane są: opóźniony rozwój mowy, niechęć do zmian w swoim otoczeniu, wąski zakres zainteresowań, samotna zabawa. Zaburzenia dotyczą więc mowy i komunikacji, relacji międzyludzkich oraz opóźnionego zachowania i zainteresowania połączonego z brakiem wyobraźni.

Przebieg i nasilenie tych objawów mogą być zróżnicowane. Wielu rodziców nie diagnozuje swoich dzieci z powodu wstydu, uprzedzeń społecznych, obawy przed stygmatyzowaniem. Każdy z autystów jest inny i jego problemy mają różnorodny charakter. Dlatego ważne jest, aby dziecko przeszło diagnozę i miało orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego z zaleceniami dotyczącymi sposobu traktowania i postępowania według indywidualnych potrzeb.

Jakie deficyty może przejawiać uczeń ze spektrum autyzmu?

Z pewnością może mieć problemy z akceptowaniem zmian i prezentować obsesyjne zachowania. To wiąże się z upośledzoną zdolnością niewerbalnego uczenia. Taka wada związana jest z zaburzonym funkcjonowaniem prawej półkuli mózgu lub z uszkodzeniem istoty białej. Do objawów tego zaburzenia zaliczają się problemy z równowagą, słabą pamięcią wzrokową, nadwrażliwością zmysłów, trudnością w planowaniu, nieumiejętnością porozumiewania się językiem pozawerbalnym, a także symptomy charakterystyczne dla zespołu Aspergera, takie jak: słaby kontakt wzrokowy, wrażliwość na dźwięk i hałas, problemy w kontaktach z ludźmi i zachowanie stereotypowe.

Wymienione wyżej zaburzenia są charakterystyczne dla autyzmu wysokofunkcjonującego. Dzieci nim dotknięte mają problem z prawidłowym rozwojem mowy, mają potrzebę zachowania rutyny w codziennym życiu i specyficznie się wypowiadają. W obszarze podobnych zaburzeń znajdują się dzieci o wielu złożonych problemach rozwojowych. Uczniowie mają wtedy problemy w komunikacji i relacjach z rówieśnikami. Dochodzi też do zniekształceń myślenia. Problemy te wynikają z nadmiernej wyobraźni i braku kontrolowania emocji. Dzieci autystyczne nie potrafią odróżnić rzeczywistości od fikcji, mogą przesadnie dążyć do kontaktów z innymi lub przesadnie się z nich wycofać.
Do grona uczniów ze spektrum autyzmu należą dzieci, które klasyfikowane są jako zdolne. Fascynują się literami i cyframi, gwałtownie czytają i liczą. Przychodząc do szkoły, prezentują wysoki poziom inteligencji, wykraczający poza zakres tego, czego można się spodziewać od dzieci w ich wieku. To objawy hiperleksji. Niestety, po okresie szybkiego rozwoju następuje regresja. Często jej objawy da się zauważyć w szkole. Nauczyciele nie wiedzą, dlaczego dziecko mimo nabytych umiejętności zaczyna się wycofywać, nie rozumie świata i niektórych zachowań.

Czego może się spodziewać nauczyciel?

Sprawność umysłowa dzieci ze spektrum autyzmu kształtuje się na poziomie inteligencji przeciętnej. Wykazują one jednak znaczny deficyt funkcji słuchowych w zakresie analizy i syntezy słuchowej oraz różnicowania słuchowego. Często prezentują obniżony poziom sprawności manualnej. Te deficyty manifestują się ogromnymi problemami w nabywaniu umiejętności czytania i pisania. Przy obniżonej sprawności manualnej uczeń będzie wolno przepisywał z tablicy i czytał zniekształcając wyrazy. Czasami lub często pojawiają się trudności o charakterze dyslektycznym. Dziecko z dysleksją może wykazywać trudności z wykonywaniem więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie. Problemy pojawiają się również podczas przyswajania wiedzy szeregowanej w serie i sekwencje. Do tego dochodzi problem z ortografią, czasem dołącza dyskalkulia, która należy do grupy specyficznych trudności w uczeniu się. To zaburzenie objawia się problemami z przyswajaniem wiedzy z zakresu matematyki.

Na tym nie koniec problemów szkolnych ucznia ze spektrum autyzmu. Drażni go dźwięk, zwłaszcza ten niezidentyfikowany, światło i tłok. Ma zaburzenia integracji sensorycznej, do których należą: obniżony poziom koordynacji ruchowej, trudności w zdobywaniu nowych umiejętności ruchowych, mylenie kierunków, obniżone napięcie i siła mięśni, opóźniony rozwój mowy.

Podkreślić jednak trzeba, iż te zaburzenia nie dotyczą całej populacji dzieci autystycznych. Wiele z nich, dzięki pracy specjalistów i rodziców, pokonuje ograniczenia i dysfunkcje. W celu umożliwienia optymalnego rozwijania potencjalnych możliwości i mocnych stron ucznia oraz wzmacniania jego aktywności i uczestnictwa w życiu szkoły zaleca się indywidualizować tempo pracy i metodykę procesu nauczania. Należy zwięźle formułować polecenia kierowane do ucznia i je powtarzać, pomagać w odczytaniu treści zadań i monitorować ich zrozumienie.

Tok pracy z dzieckiem ze spektrum autyzmu

Uczniom ze spektrum autyzmu należy dzielić złożone zadania na pojedyncze etapy i obserwować stan psychofizyczny tych dzieci podczas lekcji. W sytuacji wzmożonego pobudzenia trzeba zrobić krótką przerwę. Na matematyce i innych przedmiotach ścisłych należy dostosować ilość zadań do tempa dokonywania operacji na liczbach lub wydłużyć limit czasu przeznaczony na samodzielne wykonanie zadań związanych z liczeniem. W przypadku problemów należy pozwolić uczniom na wykonywanie obliczeń dzięki liczydła, tablicy z liczbami (np. tablica setka, tablica iloczynów) itp.

W przypadku trudności związanych z niską sprawnością grafomotoryczną trzeba przygotować zadania przy pomocy komputera, pozwolić kserować notatki, przygotować konspekt lekcji i wklejać go do zeszytu. Zawsze należy stwarzać okazje uczniowi do wykazania się posiadanymi umiejętnościami, wykorzystać jego zainteresowania w nauce czytania, pisania, liczenia. Należy doceniać podejmowanie przez niego wysiłku w pokonywaniu trudności dydaktycznych bez względu na uzyskane rezultaty, włączać go do zajęć prowadzonych w grupie w celu rozwijania kompetencji społecznych i komunikacyjnych.

Uczeń ze spektrum autyzmu ma prawo do nauczyciela wspomagającego (jego zatrudnienie to niestety problem w szkole masowej). To on organizuje pracę z tym dzieckiem, opartą na osobistej relacji, zaufaniu, wzajemnym szacunku, dbaniu o dobry przepływ informacji między zespołem nauczycieli przedmiotowców, specjalistów a uczniem i rodzicami.
Czasami konieczny jest trening umiejętności społecznych (TUS). To forma pracy wspierająca takie obszary jak komunikacja (umiejętność słuchania, reagowania na wypowiedzi innych, zadawanie pytań), umiejętności prospołeczne (nawiązywanie kontaktu wzrokowego, tworzenie i utrzymywanie granic, pomoc innym) oraz takie sfery jak emocje czy budowanie własnej tożsamości w oparciu o odkrywanie mocnych i słabych stron.
Niestety, przez cały czas w wielu szkołach, w których uczą się dzieci ze spektrum autyzmu, nie są zorganizowane miejsca, w których uczeń z nadwrażliwością słuchową i (lub) obniżoną sprawnością funkcjonowania społecznego mógłby się wyciszyć i odpocząć.

Bożena CICHOWLAS, nauczyciel języka polskiego w Społecznej Szkole Podstawowej w Krotoszynie, terapeuta, logopeda i nauczyciel współorganizujący kształcenie specjalne

TEN ARTYKUŁ POWSTAŁ W RAMACH PROCEDURY AWANSU ZAWODOWEGO. DZIEL SIĘ WIEDZĄ I DOŚWIADCZENIEM Z „KURIEREM”. POMOŻEMY CI W AWANSIE ZAWODOWYM I WSPÓLNIE ZAINSPIRUJEMY INNYCH! SZCZEGÓŁY – TEL. 739 290 210.