Wstęp: Dlaczego koncentracja jest wyzwaniem dla uczniów ze spektrum autyzmu?
Trudności z koncentracją u dzieci z autyzmem nie wynikają z „braku motywacji”, ale z odmienności w funkcjonowaniu układów neuronalnych odpowiedzialnych za selekcję bodźców, hamowanie reakcji oraz regulację pobudzenia. Najnowsze badania (m.in. 2024, Journal of Autism and Developmental Disorders; Frontiers in Neuroscience) wskazują, że:
- dzieci z ASD częściej nadmiernie skupiają się na detalach, ale trudniej im utrzymać uwagę na zadaniach sekwencyjnych, społecznych i wymagających elastyczności;
- u wielu istnieje podwyższona reaktywność sensoryczna, która przeciąża system uwagowy;
- wykonawcze funkcje mózgu (inicjowanie, planowanie, hamowanie impulsów) rozwijają się w innym tempie niż u rówieśników.
Dlatego praca nad koncentracją musi łączyć strategie środowiskowe, techniki regulacji sensorycznej, odpowiednie narzędzia wizualne i aktywne treningi uwagi dostosowane do indywidualnych możliwości ucznia.
Artykuł przedstawia najskuteczniejsze, przebadane metody, które mogą stosować nauczyciele, terapeuci pedagogiczni, psychologowie, pedagodzy specjalni i terapeuci SI.
👇 Przeczytaj:
📚 Trening Uwagi i Koncentracji dla Ucznia ze Spektrum Autyzmu: Ćwiczenia, Scenariusze, Inspiracje eBook 18 zł
1. Podstawy neuropsychologiczne koncentracji u uczniów z ASD
✔ 1.1. Wyzwania w przetwarzaniu bodźców
Badania neuroobrazowe (2023–2024, Yale Child Study Center) pokazują:
- trudności w wyciszaniu „szumu tła” (background noise),
- wzmożona aktywność w obszarach odpowiedzialnych za percepcję szczegółów,
- mniejsza synchronizacja sieci odpowiedzialnych za tzw. sustained attention – długotrwałe utrzymanie uwagi.
✔ 1.2. Rola pobudzenia (arousal)
Zarówno nadpobudzenie, jak i obniżony poziom aktywacji wpływają na:
- mniejszą gotowość do działania,
- zwiększoną impulsywność,
- trudność w przełączaniu między zadaniami.
Stąd najważniejsze jest zarządzanie pobudzeniem – nie tylko poprzez techniki wyciszające, ale i aktywizujące.
2. Techniki zwiększania uwagi: przegląd metod opartych na badaniach
2.1. Wsparcie wizualne – fundament terapii uwagi w ASD
Najskuteczniejsze narzędzia:
- Timer wizualny (np. Time-Timer)
- Listy kroków (task analysis)
- Plany aktywności (visual schedule)
- Karty „najpierw–potem”
- Kolorowe znaczniki uwagi
- Piktogramy oczekiwanego zachowania
Dlaczego działa?
Uczniowie z ASD lepiej przetwarzają informacje wzrokowe niż słowne. Obniża to obciążenie funkcji wykonawczych i zwiększa przewidywalność.
2.2. Mikrozadania i „segmentacja zadań”
Zgodnie z badaniami nad tzw. cognitive load (Sweller, 2024), skrócenie zadania i rozbicie go na mikroetapy:
- zwiększa koncentrację,
- zmniejsza stres,
- ułatwia ukończenie zadania.
Przykład:
Zamiast „narysuj las” →
- Narysuj 3 drzewa →
- Dodaj liście →
- Dodaj ptaka.
2.3. Techniki sensoryczne regulujące pobudzenie
✔ Dla dzieci z nadreaktywnością:
- ciężkie koce i obciążniki
- dociski propriocepcyjne
- „guma do skakania” przy nogach krzesła
- słuchawki wygłuszające
- stanowisko pracy typu „quiet place”
✔ Dla dzieci z obniżonym pobudzeniem:
- krótkie aktywności ruchowe (skoki, podskoki, szybki marsz)
- piłki terapeutyczne
- ruchowe przerwy 1–3 min co 15–20 min
To nie zabawa – to regulacja układu nerwowego.
2.4. Trening uwagi oparty na metodach terapeutycznych
A) Metoda Warnkego – elementy możliwe do użycia w szkolnej rewalidacji
- śledzenie wzrokiem
- trening spostrzegawczości
- naprzemienność ruchowa
B) Treningi neuropsychologiczne (Attention Process Training – APT)
Badania z 2024 r. potwierdzają skuteczność APT w rozwijaniu:
- selektywnej uwagi
- podzielności
- przełączania uwagi
C) Metoda Śliwińskiej-Kowalskiej (uwaga słuchowa)
- rozpoznawanie dźwięków,
- różnicowanie źródeł,
- „usłysz i zaznacz”.
2.5. Mindfulness i uważne przerwy dla dzieci z ASD
W 2024 r. program Mindfulness-Based Interventions for Neurodiverse Learners pokazał:
- wzrost koncentracji,
- obniżenie stresu,
- poprawę samoregulacji.
Przykłady 1-minutowych praktyk:
- „Słuchanie dzwonka”
- „3 głębokie oddechy + dotknięcie podłogi”
- „Zauważ 3 rzeczy wokół”
👇 Przeczytaj:
Pakiet Mindfulness. Zajęcia uważności dla dzieci ze spektrum autyzmu 16 zł
2.6. Technika „Focus Box” – pudełko koncentracji
W pudełku znajdują się:
- piłeczki antystresowe,
- gniotki,
- karty „co teraz robię”,
- marker do skreślania wykonanych kroków.
Działa jako kotwica uwagi i narzędzie autokontroli.
3. Strategie nauczyciela i terapeuty w klasie
3.1. Jasne i jednoznaczne instrukcje
- 1 polecenie = 1 komunikat
- unikanie metafor
- powtarzanie instrukcji obrazkowej obok słownej
3.2. Stałe rytuały lekcyjne
Rytuały zwiększają przewidywalność, a ta poprawia głęboką uwagę.
Przykłady:
- „Start lekcji” – wspólna minuta oddechowa
- „Sprawdź narzędzia” – rutyna przygotowania
- „Plan na tablicy” – 3–4 punkty
- „Zamknięcie lekcji” – krótkie podsumowanie
3.3. Technika „cichego sygnału”
Dla dzieci nadwrażliwych na hałas:
- sygnał dłonią,
- karta z symbolem „stop”,
- lampka LED (zielone – pracujemy, żółte – zmiana aktywności).
3.4. 30-sekundowe mini-interwencje wspierające uwagę
- dotyk proprioceptywny na barku (jeśli dziecko akceptuje dotyk),
- wskazanie zadania palcem,
- krótkie pytanie: „Co teraz robisz?”,
- strategia „przeskanuj kartkę”.
4. Przykładowe ćwiczenia na koncentrację (gotowe do użycia)
4.1. „Znajdź, co się zmieniło”
Nauczyciel zmienia drobny element w klasie → dziecko wskazuje zmianę.
4.2. „Polowanie na szczegóły”
Wyszukiwanie określonych liter, cyfr, przedmiotów na ilustracji.
4.3. „Rytm – Stop”
Dziecko słucha rytmu wystukiwanego przez nauczyciela i zatrzymuje ruch na hasło „stop”.
4.4. „Śledzenie markera”
Śledzenie wzrokiem powoli przesuwającego się punktu – wzmacnia uwagę wzrokową.
4.5. „Uwaga słuchowa: który to dźwięk?”
Odtwarzanie krótkich dźwięków i wybór adekwatnego piktogramu.
5. Przykładowy 10-minutowy trening uwagi do codziennego stosowania
1 minuta – oddychanie i „ustawienie ciała”
Dziecko dotyka stopami podłogi, oddycha głęboko.
2 minuty – śledzenie wzrokowe
3 minuty – zadanie selekcyjne (np. wyszukiwanie liter)
2 minuty – przerwa sensoryczna
2 minuty – zadanie kończące (np. łączenie obrazków)
Badania pokazują, iż krótki, powtarzalny trening stosowany 4–5 razy w tygodniu wzmacnia funkcje uwagi bardziej niż jednorazowe, długie sesje.
6. Wskazówki do pracy z uczniami z różnymi profilami funkcjonowania
✔ Dla uczniów z ADHD + ASD
- zadania krótsze, bardziej ruchowe,
- możliwość pracy w pozycji stojącej.
✔ Dla uczniów niewerbalnych
- maksymalne wsparcie wizualne,
- proste rutyny „start–koniec”.
✔ Dla uczniów wysoko funkcjonujących
- strategie planowania,
- uczenie przewidywania przeszkadzaczy,
- praca na celach tygodniowych.
7. kooperacja z rodzicami – klucz do trwałych efektów
- przekazanie checklisty domowej,
- uzgodnienie wspólnych sygnałów („stop”, „teraz pracuję”),
- krótkie zadania sensoryczne do domu.
Badania pokazują, iż spójność oddziaływań szkoła–dom zwiększa skuteczność choćby o 30–40%.
8. Checklist dla nauczyciela: „Czy wspieram uwagę ucznia z ASD?”
- … Planuję lekcję z uwzględnieniem potrzeb sensorycznych
- … Używam wsparcia wizualnego
- … Dzielę zadania na mniejsze etapy
- … Stosuję timer wizualny
- … Organizuję krótkie przerwy ruchowe
- … Ograniczam bodźce rozpraszające w klasie
- … Daję jednoznaczne instrukcje
- … Sprawdzam poziom pobudzenia ucznia
- … Znam preferencje sensoryczne dziecka
- … Analizuję, w jakich sytuacjach uczeń traci uwagę
✅ Piktogramy „koncentracja – praca – przerwa”
📌Powiązane
- Metoda Feuersteina w pracy nad koncentracją uwagi – jak ją wykorzystać w terapii?
- Autyzm – sposoby na wzrokowe rozpraszanie uwagi
- Mindfulness przed egzaminami – jak uważność pomaga w redukcji stresu i poprawia koncentrację?
- Trening uwagi dla dzieci: Perspektywa Michaela Posnera
- Pakiet ciągi logiczne sekwencje rytmy łańcuchy – zajęcia rozwijające dla uczniów ze spektrum autyzmu 10 zł
Podsumowanie
Koncentracja to nie „umiejętność, którą trzeba wymusić”, ale proces rozwijający się w określonych warunkach. Dzieci ze spektrum autyzmu potrzebują jasno zaprojektowanego środowiska, adekwatnych bodźców sensorycznych oraz narzędzi wspierających funkcje wykonawcze. Stosując opisane strategie, nauczyciele i terapeuci mogą realnie poprawić zdolność skupienia uwagi, samoregulację i efektywność uczenia się uczniów z ASD.
🔓 Subskrybuj
📌 Subskrypcja 6 zł – dostęp do wybranych materiałów, artykułów i inspiracji dla nauczycieli, terapeutów i rodziców.
🌟 Subskrypcja PREMIUM 10 zł – rozbudowane arkusze i scenariusze zajęć.
📚 Zajrzyj do eBooków, Pakietów lekcyjnych, scenariuszy zajęć rewalidacyjnych, terapeutycznych, Arkuszy i innych narzędzi (w zakładkach w górnej części strony) na autyzmwszkole.com
👇 Przeczytaj:
Scenariusze zajęć korekcyjno-kompensacyjnych dla uczniów ze spektrum autyzmu eBook 21 zł
Terapia Zajęciowa dla Dzieci ze Spektrum Autyzmu – Kompleksowy Przewodnik dla Rodziców, Nauczycieli i Terapeutów eBook 20 zł
