Współczesna medycyna wyróżnia trzy główne rodzaje kataru (nieżytu nosa). Każdy z charakterystycznymi cechami i podtypami. Szczegółowa klasyfikacja pomaga w doborze odpowiedniego leczenia i przewidywaniu przebiegu choroby.
Katar jest jednym z najbardziej charakterystycznych objawów nieżytu nosa i stanowi złożoną odpowiedź obronną organizmu. Proces jego powstawania jest ściśle związany z funkcjonowaniem błony śluzowej nosa oraz mechanizmami immunologicznymi. W warunkach fizjologicznych błona śluzowa nosa produkuje niewielką ilość śluzu, który nawilża drogi oddechowe i wyłapuje szkodliwe cząsteczki z wdychanego powietrza.
W momencie pojawienia się czynnika drażniącego – czy to w postaci wirusa, bakterii, alergenu czy substancji drażniącej – organizm uruchamia kaskadę reakcji obronnych. W przypadku infekcji wirusowej, która jest najczęstszą przyczyną kataru, wirus atakuje komórki nabłonka błony śluzowej nosa. W odpowiedzi organizm zwiększa przepływ krwi w naczyniach krwionośnych błony śluzowej, co prowadzi do jej obrzęku. Jednocześnie następuje aktywacja komórek układu odpornościowego, które uwalniają szereg mediatorów zapalnych, w tym histaminę.
Mediatory zapalne powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych i zwiększenie ich przepuszczalności, co skutkuje wzmożonym wydzielaniem płynu tkankowego. Dodatkowo stymulują one gruczoły śluzowe do zwiększonej produkcji śluzu. W pierwszej fazie infekcji wydzielina jest zwykle wodnista i przezroczysta. Z czasem, gdy do wydzieliny dołączają się komórki układu odpornościowego (głównie neutrofile) oraz obumarłe komórki nabłonka, wydzielina staje się gęstsza i może przybierać żółtawą lub zielonkawą barwę.
W przypadku alergicznego nieżytu nosa mechanizm jest nieco odmienny. Kontakt z alergenem prowadzi do aktywacji komórek tucznych obecnych w błonie śluzowej nosa. Komórki te uwalniają histaminę i inne mediatory reakcji alergicznej, co skutkuje natychmiastowym obrzękiem błony śluzowej i wzmożoną produkcją wydzieliny. W tym przypadku katar ma zwykle charakter wodnisty i często towarzyszy mu świąd nosa oraz kichanie.
Istotną rolę w powstawaniu kataru odgrywa również układ przywspółczulny, który poprzez włókna nerwu błędnego reguluje aktywność gruczołów śluzowych i przepływ krwi w błonie śluzowej nosa. Nadmierna aktywacja tego układu, na przykład w odpowiedzi na zmiany temperatury czy wilgotności powietrza, może prowadzić do wystąpienia naczynioruchowego nieżytu nosa.
Nieżyt nosa infekcyjny
Etiologia wirusowa
W przypadku wirusowego nieżytu nosa główną rolę odgrywają różnorodne patogeny wirusowe. Najczęściej schorzenie wywoływane jest przez rinowirusy oraz koronawirusy, będące również przyczyną przeziębień. Istotną rolę odgrywają także wirusy grypy, adenowirusy oraz wirusy ludzkiej paragrypy. W obrazie klinicznym spotyka się również przypadki wywołane przez ludzki wirus RS, enterowirusy inne niż rinowirusy, a także metapneumowirus czy wirus odry. Każdy z tych patogenów może wywoływać charakterystyczny zespół objawów, jednak wspólnym mianownikiem pozostaje stan zapalny błony śluzowej nosa.
Etiologia bakteryjna
Bakteryjne zapalenie zatok, będące częstą przyczyną nieżytu nosa, najczęściej związane jest z infekcją wywołaną przez Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae oraz Moraxella catarrhalis. Charakterystycznym elementem tej formy schorzenia jest obecność nieżytu nosa połączonego z kichaniem, bólem gardła oraz kaszlem. Pacjenci często zgłaszają również przekrwienie błony śluzowej oraz towarzyszący ból głowy. W przeciwieństwie do innych form nieżytu nosa, postać infekcyjna ma charakter przejściowy i zwykle ustępuje po skutecznym wyleczeniu infekcji podstawowej.
Nieżyt nosa niealergiczny
Nieżyt nosa naczynioruchowy
Nieżyt nosa naczynioruchowy stanowi szczególną formę schorzenia, wcześniej uznawaną za główną postać niealergicznego nieżytu nosa. Charakterystyczną cechą tej odmiany jest nadreaktywność na bodźce niespecyficzne. Pacjenci wykazują zwiększoną wrażliwość na zmiany temperatury i wilgotności otoczenia oraz wahania ciśnienia atmosferycznego. Znaczące nasilenie objawów może wystąpić pod wpływem substancji drażniących obecnych w powietrzu. Istotną rolę odgrywają również czynniki dietetyczne, szczególnie spożywanie ostrych potraw czy alkoholu. U niektórych pacjentów objawy nasilają się podczas wysiłku fizycznego lub pod wpływem silnych emocji.
Nieżyt nosa zawodowy
Nieżyt nosa zawodowy rozwija się w odpowiedzi na długotrwałą ekspozycję na szkodliwe czynniki występujące w środowisku pracy. Szczególne znaczenie mają tu chemikalia przemysłowe oraz różnorodne substancje drażniące występujące w miejscu zatrudnienia. Systematyczny kontakt z pyłami przemysłowymi czy oparami substancji chemicznych może prowadzić do rozwoju przewlekłego stanu zapalnego błony śluzowej nosa.
Nieżyt nosa polekowy
Ta szczególna forma schorzenia związana jest ze stosowaniem określonych grup leków. Najczęściej rozwija się w następstwie używania pochodnych amin sympatykomimetycznych oraz 2-imidazoliny. Istotnym czynnikiem wywołującym może być również nadużywanie miejscowych środków obkurczających błonę śluzową nosa, takich jak oksymetazolina czy fenylefryna. Długotrwałe stosowanie tych preparatów może prowadzić do rozwoju przewlekłego nieżytu nosa.
Nieżyt nosa hormonalny
Nieżyt nosa hormonalny występuje w ścisłym związku ze zmianami hormonalnymi w organizmie. Szczególnie często obserwuje się go w okresie ciąży, podczas regularnych zmian hormonalnych związanych z cyklem menstruacyjnym oraz w przypadku zaburzeń funkcji tarczycy. Okres dojrzewania również może sprzyjać rozwojowi tej formy schorzenia ze względu na znaczące wahania poziomu hormonów.
Nieżyt nosa zanikowy
W przypadku nieżytu nosa zanikowego obserwuje się postępujący zanik błony śluzowej nosa. Schorzenie może mieć charakter pierwotny, gdy przyczyna pozostaje nieznana, lub wtórny, rozwijający się na przykład po zabiegach chirurgicznych czy radioterapii w obrębie nosa i zatok.
Nieżyt nosa alergiczny
Sezonowy nieżyt nosa
Sezonowy nieżyt nosa charakteryzuje się występowaniem objawów w określonych porach roku, co związane jest z obecnością w powietrzu specyficznych alergenów. W okresie wiosennym i letnim główną rolę odgrywają pyłki traw i drzew. Jesienią natomiast dominują alergeny pochodzące z zarodników grzybów oraz pyłków chwastów.
Całoroczny nieżyt nosa
Ta odmiana nieżytu nosa związana jest z ciągłą ekspozycją na alergeny obecne w środowisku przez cały rok. Najczęstszymi czynnikami wywołującymi są roztocza kurzu domowego oraz sierść zwierząt domowych. Istotną rolę odgrywają również pleśnie występujące w pomieszczeniach mieszkalnych, a także alergeny pochodzące od karaluchów czy balsamu peruwiańskiego.
Miejscowy alergiczny nieżyt nosa
Jest to stosunkowo nowo zdefiniowana jednostka chorobowa, charakteryzująca się występowaniem lokalnych reakcji alergicznych w obrębie błony śluzowej nosa. Szczególną cechą tej postaci jest obecność ujemnych wyników standardowych testów alergicznych przy jednoczesnym występowaniu miejscowych przeciwciał IgE w błonie śluzowej nosa.
Mieszany nieżyt nosa (MR)
Mieszany nieżyt nosa stanowi złożoną formę schorzenia, łączącą cechy charakterystyczne dla nieżytu alergicznego i niealergicznego. Najnowsze badania wskazują, iż może on stanowić choćby 50-70% wszystkich przypadków nieżytu nosa alergicznego. Charakterystyczne dla tej postaci jest nakładanie się mechanizmów alergicznych i niealergicznych, co skutkuje powstaniem złożonego obrazu klinicznego. Pacjenci z tą formą schorzenia często doświadczają trudniejszego przebiegu choroby, co wymaga wdrożenia kompleksowego podejścia terapeutycznego, uwzględniającego różnorodne mechanizmy patogenetyczne.
DSikora, fot. Andrea Piacquadio, pexels
