Rozwijanie komunikacji u dzieci ze spektrum autyzmu poprzez zabawę i relację

Scenariusz zajęć rewalidacyjnych dla przedszkola

🌿

Mowa nie rodzi się ze słów.
Mowa rodzi się z relacji.
Dziecko zaczyna mówić nie wtedy, gdy je uczymy,
ale wtedy, gdy czuje, iż jest widziane, przyjęte i ważne.

Wstęp naukowy

Rozwój komunikacji jest procesem złożonym i wielowarstwowym. Nie polega wyłącznie na nauce słów, ale na stopniowym kształtowaniu się umiejętności współdziałania, dzielenia uwagi, regulacji emocji i tworzenia więzi. To, w jaki sposób dziecko zaczyna „być w relacji” z drugim człowiekiem, ma bezpośredni wpływ na to, czy i jak rozwinie się jego język.

Czym adekwatnie jest kognitywistyka rozwoju?

Kognitywistyka rozwoju to dziedzina nauki zajmująca się tym, jak rozwija się umysł dziecka: jak uczy się ono myśleć, rozpoznawać emocje, budować relacje, rozumieć świat i komunikować się.

Łączy w sobie:

• psychologię rozwojową (jak zmieniają się zachowania i myślenie dziecka),
• neurobiologię (jak dojrzewają sieci neuronowe),
• językoznawstwo (jak kształtuje się język),
• filozofię umysłu (co to znaczy „rozumieć” i „świadomie reagować”),
• oraz socjologię i teorię relacji (jak środowisko wpływa na rozwój).

W kognitywistyce rozwoju najważniejsza jest relacja.
Dziecko nie rozwija się „w oderwaniu”.
Umysł dojrzewa w kontakcie z drugim człowiekiem.

Dlaczego dotyk, spojrzenie i wspólne działanie poprzedzają mowę?

Badania neuroobrazowe (fMRI, EEG hyperscanning) pokazują, iż mózg dziecka synchronizuje się z mózgiem dorosłego podczas wspólnej zabawy, kołysania, turlania piłki, patrzenia na siebie nawzajem.

To stan określany jako neuronalna ko-regulacja.
To wtedy:

• zmniejsza się pobudzenie układu nerwowego,
• rośnie poczucie bezpieczeństwa,
• a ośrodki odpowiedzialne za język „włączają się”.

Dlatego dziecko zaczyna mówić dopiero wtedy, gdy czuje, iż jest widziane, słyszalne i przyjęte.

Patricia Kuhl (University of Washington) nazywa to „social gating”:

Mózg uczy się języka tylko w obecności żywego człowieka w relacji.
Nie „z ekranu”.
Nie „na polecenie”.
Ale w rytmie JA ↔ TY.

👉 Przeczytaj:

Dlaczego to tak ważne w pracy z dzieckiem z autyzmem?

U wielu dzieci w spektrum autyzmu rozwój komunikacji jest odmienny, ponieważ ich mózg:

• inaczej filtruje bodźce,
• inaczej przetwarza intencje społeczne,
• może doświadczać nadwrażliwości lub niewystarczającej reaktywności sensorycznej.

To nie jest brak chęci kontaktu.
To różnica w rozwoju układu nerwowego.

Dziecko może chcieć się komunikować, ale nie wiedzieć jak:

• gdzie skierować wzrok,
• kiedy „jest moja kolej”,
• jak „podtrzymać dialog” bez słów.

Dlatego komunikacja u dziecka z ASD zaczyna się od ciała, ruchu i wspólnego działania, a nie od słów.

Nie uczymy mowy „mówiąc do dziecka”.
Uczymy mowy „będąc z dzieckiem”.

To jest fundament, na którym opiera się cały scenariusz zajęć:

Kognitywistyka rozwoju a komunikacja dzieci z ASD

Kognitywistyka rozwoju podkreśla, iż mowa i komunikacja nie rozwijają się w próżni, ale w ścisłej relacji z dorosłym. Mózg dziecka uczy się reagowania, nazywania i współdziałania wtedy, gdy doświadcza naprzemienności (JA → TY → JA) oraz emocjonalnej synchronizacji.

Badania nad rozwojem mózgu (m.in. Mark H. Johnson, Michelle de Haan, Patricia Kuhl) wskazują, że:

• rozwój komunikacji zaczyna się od spojrzenia, gestów, wspólnego pola uwagi,
• zmysły (dotyk, propriocepcja, ruch) przygotowują układ nerwowy do przetwarzania bodźców i nauki języka,
• dziecko nie powtarza słów dlatego, iż mu je powiemy, ale dlatego, iż coś z nami dzieje się wspólnie, jest „razem”.

Dlatego w pracy z dzieckiem ze spektrum autyzmu najpierw budujemy relację, kontakt i poczucie bezpieczeństwa, a dopiero potem wprowadzamy elementy komunikacji językowej, symbolicznej lub alternatywnej (PECS, AAC, gesty, piktogramy).

Cele zajęć

Cel główny:
Wspieranie komunikacji poprzez relację, naprzemienność i doświadczenia sensoryczno-ruchowe.

Cele szczegółowe:

• rozwijanie wspólnego pola uwagi (spojrzenie → gest → działanie)
• wspieranie inicjowania kontaktu i komunikatów (gest, dźwięk, sygnał)
• regulacja napięcia i pobudzenia układu nerwowego
• kształtowanie poczucia „JA + TY = RAZEM”

Kompetencje rozwijane:

• komunikacja i umiejętności społeczne
• regulacja emocji
• planowanie ruchu i koordynacja
• rozumienie konsekwencji działania

Materiały

• duża miękka piłka
• mała piłka lub sensoryczna piłeczka
• bączek / wiatraczek / bańki mydlane
• mata lub dywan
• spokojna muzyka w tle (opcjonalnie)

👉 Przeczytaj:

Przebieg zajęć

1. Regulacja i przygotowanie układu nerwowego (3–5 min)

Celem jest wyciszenie, „uziemienie” i przygotowanie mózgu do współpracy.

Propozycje:

• dociski dłoni: „moja dłoń – Twoja dłoń – razem naciskamy”
• powolne turlanie piłki po plecach
• „ciężka robota”: ciągnięcie liny, przenoszenie pluszowych klocków

Terapeuta mówi spokojnie, wolno:
„Razem… powoli… czujemy… oddychamy…”

Dlaczego?
Dotyk + propriocepcja regulują pobudzenie, co włącza mózg do pracy komunikacyjnej.

2. Naprzemienność „Ja i Ty” – współdziałanie (5–7 min)

To główna część wspierająca komunikację niewerbalną.

Ćwiczenie: Turlanie piłki

• Dziecko siedzi naprzeciw prowadzącego.
• Dorosły toczy piłkę tylko wtedy, gdy dziecko spojrzy / wskaże / wyciągnie rękę.
• Czekamy cierpliwie. Zero pośpiechu.

Terapeuta:
„Widzę Twoje oczy… super, teraz piłka wraca do Ciebie.”

Dlaczego?
Uczymy inicjowania kontaktu i naprzemiennego dialogu.

3. Komunikacja niewerbalna → sygnał → dźwięk (5–10 min)

Ćwiczenie: „Proszę o bączek / wiatraczek / bańki”

• Dorosły trzyma atrakcyjny przedmiot.
• Nie podaje od razu.
• Czeka na jakikolwiek sygnał dziecka:
  • spojrzenie
  • dotknięcie ręki
  • gest
  • dźwięk (np. „mmm”, „da”, „ba”)

Każdy sygnał = jest komunikacją.
Nie wymagamy pełnych słów.

Reakcja prowadzącego:
„Dziękuję, widzę Twój sygnał. Działamy razem.”

Dlaczego?
Dziecko uczy się, iż komunikacja zmienia świat → prowadzi do działania.

Piktogramy do tego scenariusza

4. Zakończenie i wyciszenie (2–3 min)

• siad skrzyżny
• dłonie na klatce piersiowej lub na kolanach
• wspólne 3 spokojne oddechy

Terapeuta:
„Dziękuję za wspólny czas. Byliśmy razem. To było miłe.”

👉 Przeczytaj:

Wskazówki dla nauczyciela / terapeuty

• Nie poprawiamy dziecka, tylko odpowiadamy na jego sygnały.
• Nie wymuszamy kontaktu wzrokowego – dajemy powód, by się pojawił.
• Jeśli dziecko odchodzi → pozwalamy, ale zapraszamy ponownie spokojnym gestem.
• Każde, choćby minimalne „zainicjowanie kontaktu” → jest wielkim sukcesem.

📌 Powiązane artykuły

• Jak powiedzieć to spokojnie – scenariusz zajęć TUS dla młodzieży ze spektrum autyzmu
• Dlaczego komunikacja niewerbalna (mowa ciała) ma tak duże znaczenie w ASD?
• Twórczość jako narzędzie komunikacji dla osób w spektrum autyzmu
• Jak mówić o swoich potrzebach? – Asertywność i samoregulacja dla młodzieży z ASD
• Poznaj swoje schronienia

Najczęstsze pytania

Czy zajęcia bez mówienia rozwijają mowę?
Tak. Mowa wyrasta z relacji i wspólnego działania, nie z powtarzania słów.

Co zrobić, jeżeli dziecko nie patrzy?
Nie zmuszać. Tworzyć aktywności, które zachęcają do spojrzenia (np. zatrzymanie akcji).

Czy można używać PECS razem z tym scenariuszem?
Tak — można wprowadzić piktogram „chcę” jako sygnał inicjowania.

✅ Dołącz do nas i zyskaj więcej!

🔓 Subskrybuj

📌 Subskrypcja 6 zł – dostęp do wybranych materiałów, artykułów i inspiracji dla nauczycieli, terapeutów i rodziców.
🌟 Subskrypcja PREMIUM 10 zł – rozbudowane arkusze i scenariusze zajęć.

📚 Zajrzyj do eBooków, Pakietów lekcyjnych, scenariuszy zajęć rewalidacyjnych, terapeutycznych, Arkuszy i innych narzędzi (w zakładkach w górnej części strony) na autyzmwszkole.com

👉 Przeczytaj: